||ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका अध्याय ९ || ||ॐ श्री परमात्मने नमः || अध्याय नववा | राजविद्याराजगुह्ययोगः | तरी अवधान एकलें दीजे| मग सर्वसुखासि पात्र होईजे| हें प्रतिज्ञोत्तर माझें| उघड ऐका ||१|| परी प्रौढी न बोलों हो जी| तुम्हां सर्वज्ञांच्या समाजीं| देयावें अवधान हे माझी| विनवणी सलगीची ||२|| कां जे लळेयांचे लळे सरती| मनोरथांचे मनोरथ पुरती| जरी माहेरें श्रीमंतें होती| तुम्हां ऐसीं ||३|| तुमचे या दिठिवेयाचिये वोलें| सासिन्नले प्रसन्नतेचे मळे| ते साउली देखोनि लोळें| श्रांतु जी मी ||४|| प्रभू तुम्ही सुखामृताचे डोहो| म्हणौनि आम्हीं आपुलिया स्वेच्छा वोलावो लाहों| येथही जरी सलगी करूं बिहों| तरी निवों कें पां ? ||५|| नातरी बालक बोबडां बोलीं| कां वांकुडा विचुका पाउलीं| ते चोज करूनि माउली| रिझे जेवीं ||६|| तेवीं तुम्हां संतांचा पढियावो| कैसेनि तरी आम्हांवरी हो| या बहुवा आळुकिया जी आहों| सलगी करीत ||७|| वांचूनि माझिये बोलतिये योग्यते| सर्वज्ञ भवादृश श्रोते| काय धड्यावरी सारस्वतें| पढों सिकिजे ||८|| अवधारा आवडे तेसणा धुंधुरु| परि महातेजीं न मिरवे काय करूं| अमृताचिया ताटीं वोगरूं| ऐसी रससोय कैंची ? ||९|| हां हो हिमकरासी विंजणें| कीं नादापुढें आइकवणें| लेणियासी लेणें| हें कहीं आथी ? ||१०|| सांगा परिमळें काय तुरंबावें| सागरें कवणें ठायीं नाहावें ? | हें गगनचि आडे आघवें| ऐसा पवाडु कैंचा ? ||११|| तैसें तुमचें अवधान धाये| आणि तुम्ही म्हणा हें होये| ऐसें वक्तृत्व कवणा आहे| जेणें रिझा तुम्ही ? ||१२|| तरी विश्वप्रगटितिया गभस्ती| काय हातिवेन न कीजे आरती ? | कां चुळोदकें आपांपती| अर्घ्यु नेदिजे ? ||१३|| प्रभू तुम्ही महेशाचिया मूर्ती| आणि मी दुबळा अर्चितुसें भक्ती| म्हणौनि बोल जऱ्ही गंगावती| तऱ्ही स्वीकाराल कीं ||१४|| बाळक बापाचिये ताटीं रिगे| आणि बापातेंचि जेवऊं लागे| कीं तो संतोषिलेनि वेगें| मुखचि वोढवी ||१५|| तैसा मीं जरी तुम्हांप्रती| चावटी करीतसें बाळमती| तरी तुम्ही संतोषिजे ऐसी जाती| प्रेमाची असे ||१६|| आणि तेणें आपुलेपणाचेनि मोहें| तुम्हीं संत घेतले असा बहुवें| म्हणौनि केलिये सलगीचा नोहे| आभारु तुम्हां ||१७|| अहो तान्हयाचें लागतां झटें| तेणें अधिकचि पान्हा फुटे| रोषें प्रेम दुणवटे| पढियंतयाचेनि ||१८|| म्हणौनि मज लेंकुरवाचेनि बोलें| तुमचें कृपाळूपण निदैलें| तें चेइलें ऐसें जी जाणवलें| यालागीं बोलिलो मीं ||१९|| एऱ्हवीं चांदिणें पिकविजत आहे चेपणीं ? | कीं वारया घापत आहे वाहणी ? | हां हो गगनासि गंवसणी | घालिजे केवीं ? ||२०|| आइका पाणी वोथिजावें न लगे| नवनीतीं माथुला न रिगे| तेवीं लाजिलें व्याख्यान निगे| देखोनि जयातें ||२१|| हें असो शब्दब्रह्म जिये बाजे| शब्द मावळलेया निवांतु निजे| तो गीतार्थु मऱ्हाठिया बोलिजे| हा पाडु काई ? ||२२|| परि ऐसियाही मज धिंवसा| तो पुढति याचि येकी आशा| जे धिटींवा करूनि भवादृशां| पढियंतया होआवें ||२३|| तरि आतां चंद्रापासोनि निववितें| जें अमृताहूनि जीववितें| तेणें अवधानें कीजो वाढतें| मनोरथां माझिया ||२४|| कां जैं दिठिवा तुमचा वरुषे| तैं सकळार्थ सिद्धि मती पिके| एऱ्हवीं कोंभेला उन्मेषु सुके| जरी उदास तुम्ही ||२५|| सहजें तरी अवधारा| वक्तृत्वा अवधानाचा होय चारा| तरी दोंदें पेलती अक्षरां| प्रमेयाचीं ||२६|| अर्थ बोलाची वाट पाहे| तेथ अभिप्रावोचि अभिप्रायातें विये| भावाचा फुलौरा होत जाये| मतिवरी ||२७|| म्हणौनि संवादाचा सुवावो ढळे| तऱ्ही हृदयाकाश सारस्वतें वोळे| आणि श्रोता दुश्चिता तरि वितुळे| मांडला रसु ||२८|| अहो चंद्रकांतु द्रवता कीर होये| परि ते हातवटी चंद्रीं कीं आहे| म्हणौनि वक्ता तो वक्ता नोहे| श्रोतेनिविण ||२९|| परि आतां आमुतें गोड करावें| ऐसें तांदुळीं कायसा विनवावें ? | साइखडियानें काइ प्रार्थावें| सूत्रधारातें ? ||३०|| तो काय बाहुलियांचिया काजा नाचवी ? | कीं आपुलिये जाणिवेची कळा वाढवी| म्हणौनि आम्हां या ठेवाठेवी | काय काज ||३१|| तवं श्रीगुरू म्हणती काइ जाहलें| हें समस्तही आम्हां पावलें| आतां सांगैं जें निरोपिलें| नारायणें ||३२|| येथ संतोषोनि निवृत्तिदासें| जी जी म्हणौनि उल्हासें| अवधारा श्रीकृष्ण ऐसें| बोलते जाहले ||३३|| श्रीभगवानुवाच | इदं तु ते गुह्यतमं प्रवक्ष्याम्यनसूयवे | ज्ञानं विज्ञानसहितं यज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात् ||१|| नातरि अर्जुना हें बीज| पुढती सांगिजेल तुज| जें हें अंतःकरणींचें गुज| जिवाचिये ||३४|| येणें मानें जीवाचें हिये फोडावें| मग गुज कां पां मज सांगावें ? | ऐसें कांहीं स्वभावें| कल्पिशी जरी ||३५|| तरी परियेसी गा प्राज्ञा| तूं आस्थेचीच संज्ञा| बोलिलिये गोष्टीची अवज्ञा| नेणसी करूं ||३६|| म्हणौनि गूढपण आपुलें मोडो| वरि न बोलणेंही बोलावें घडो| परि आमुचिये जीवींचें पडो| तुझ्या जीवीं ||३७|| अगा थानीं कीर दूध गूढ| परि थानासीचि नव्हे कीं गोड| म्हणौनि सरो कां सेवितयाची चाड| जरी अनन्यु मिळे ||३८|| मुडांहूनि बीज काढिलें| मग निर्वाळलिये भूमीं पेरिलें| तरि तें सांडीविखुरीं गेलें| म्हणों ये कायी ? ||३९|| यालागीं सुमनु आणि शुद्धमती| जो अनिंदकु अनन्यगती| पैं गा गौप्यही परी तयाप्रती| चावळिजे सुखें ||४०|| तरि प्रस्तुत आतां गुणीं इहीं| तूं वांचून आणिक नाहीं| म्हणौनि गुज तरी तुझ्या ठायीं| लपऊं नये ||४१|| आतां किती नावानावा गुज| म्हणतां कानडें वाटेल तुज| तरी ज्ञान सांगेन सहज| विज्ञानेंसी ||४२|| परि तेंचि ऐसेनि निवाडें| जैसें भेसळलें खरें कुडें| मग काढिजे फाडोवाडें| पारखूनियां ||४३|| कां चांचूचेनि सांडसें| खांडिजे पय पाणी राजहंसें| तुज ज्ञान विज्ञान तैसें| वांटूनि देऊं ||४४|| मग वारयाचिया धारसा| पडिन्नला कोंडा कां नुरेचि जैसा| आणि कणांचा आपैसा| राशिवा जोडे ||४५|| तैसें जें जाणितलेयासाठीं| संसार संसाराचिये गांठीं| लाऊनि बैसवी पाटीं| मोक्षश्रियेच्या ||४६|| राजविद्या राजगुह्यं पवित्रमिदमुत्तमम् | प्रत्यक्षावगमं धर्म्यं सुसुखं कर्तुमव्ययम् ||२|| जे जाणणेया आघवेयांच्या गांवीं| गुरुत्वाची आचार्य पदवी| जें सकळ गुह्यांचा गोसावी| पवित्रां रावो ||४७|| आणि धर्माचें निजधाम| तेवींची उत्तमाचें उत्तम| पैं जया येतां नाहीं काम| जन्मांतराचें ||४८|| मोटकें गुरुमुखें उदैजत दिसे| आणि हृदयीं स्वयंभचि असे| प्रत्यक्ष फावों लागे तैसें| आपैसयाचि ||४९|| तेवींचि गा सुखाच्या पाउटीं| चढतां येइजे जयाच्या भेटी| मग भेटल्या कीर मिठी| भोगणेंयाही पडे ||५०|| परि भोगाचिये एलीकडिलिये मेरे| चित्त उभें ठेलें सुखा भरे| ऐसें सुलभ आणि सोपारें| वरि परब्रह्म ||५१|| पैं गा आणिकही एक याचें| जें हातां आलिया तरी न वचे| आणि अनुभवितां कांही न वेचे| वरि विटेहि ना ||५२|| येथ जरी तूं तर्किका| ऐसी हन घेसी शंका| ना येवढी वस्तु हे लोकां| उरली केविं पां ? ||५३|| जे एकोत्तरेयाचिया वाढी| जळतिये आगीं घालिती उडी| ते अनायासें स्वगोडी| सांडिती केवीं ? ||५४|| तरी पवित्र आणि रम्य| तेवींचि सुखोपाय गम्य| आणि स्वसुख परम धर्म्य| वरि आपणपां जोडे ||५५|| ऐसा अवघाचि हा सुरवाडु आहे| तरी जना हातीं केविं उरों लाहे| हा शंकेचा ठावो कीर होये| परि न धरावी तुवां ||५६|| अश्रद्दधानाः पुरुषा धर्मस्यास्य परंतप | अप्राप्य मां निवर्तन्ते मृत्युसंसारवर्त्मनि ||३|| पाहे पां दूध पवित्र आणि गोड| पासी त्वचेचिया पदराआड| परि तें अव्हेरूनि गोचिड| अशुद्ध काय न सेविती ? ||५७|| कां कमलकंदा आणि दर्दुरीं| नांदणूक एकेचि घरीं| परि परागु सेविजे भ्रमरीं| येरां चिखलुचि उरे ||५८|| नातरी निदैवाच्या परिवरीं| लोह्या रुतलिया आहाति सहस्रवरी| परि तेथ बैसोनि उपवासु करी| कां दरिद्रें जिये ||५९|| तैसा हृदयामध्यें मी रामु| असतां सर्वसुखाचा आरामु| कीं भ्रांतासी कामु| विषयावरी ||६०|| बहु मृगजळ देखोनि डोळां| थुंकिजे अमृताचा गिळितां गळाळा| तोडिला परिसु बांधिला गळां| शुक्तिकालाभें ||६१|| तैसी अहंममतेचिये लवडसवडी| मातें न पवतीचि बापुडीं| म्हणौनि जन्ममरणाची दुथडीं| डहुळितें ठेलीं ||६२|| एऱ्हवीं मी तरी कैसा| मुखाप्रति भानु कां जैसा| कहीं दिसे न दिसे ऐसा| वाणीचा नोहे ||६३|| मया ततमिदं सर्वं जगदव्यक्तमूर्तिना | मत्स्थानि सर्वभूतानि न चाहं तेष्ववस्थितः ||४|| माझेया विस्तारलेपणा नांवें| हें जगचि नोहे आघवें ? | जैसें दूध मुरालें स्वभावें| तरि तेंचि दहीं ||६४|| कां बीजचि जाहलें तरु| अथवा भांगारचि अळंकारु| तैसा मज एकाचा विस्तारु| तें हें जग ||६५|| हें अव्यक्तपणें थिजलें| तेंचि मग विश्वाकारें वोथिजलें| तैसें अमूर्तमूर्ति मियां विस्तारलें| त्रैलोक्य जाणें ||६६|| महदादि देहांतें| इयें अशेषेंही भूतें| परी माझ्या ठायीं बिंबतें| जैसें जळीं फेण ||६७|| परि तया फेणांआंतु पाहतां| जेवीं जळ न दिसे पंडुसुता| नातरी स्वप्नींची अनेकता| चेइलिया नोहिजे ||६८|| तैसीं भूतें इयें माझ्या ठायीं| बिंबती तयांमाजीं मी नाहीं| इया उपपत्ती तुज पाहीं| सांगितलिया मागां ||६९|| म्हणौनि बोलिलिया बोलाचा अतिसो| न कीजे यालागीं हें असो| परी मज आंत पैसो| दिठी तुझी ||७०|| न च मत्स्थानि भूतानि पश्य मे योगमैश्वरम् | भूतभृन्न च भूतस्थो ममात्मा भूतभावनः ||५|| आमुचा प्रकृतीपैलीकडील भावो| जरी कल्पनेवीण लागसी पाहों| तरी मजमाजीं भूतें हेंही वावो | जें मी सर्व म्हणौनी ||७१|| एऱ्हवीं संकल्पाचिये सांजवेळे| नावेक तिमिरेजती बुद्धीचे डोळे| म्हणौनि अखंडितचि परि झांवळे | भूतभिन्न ऐसें देखे ||७२|| तेचि संकल्पाची सांज जैं लोपे| तैं अखंडितचि आहे स्वरूपें| जैसें शंका जातखेंवो लोपे| सापपण माळेचें ||७३|| एऱ्हवीं तरी भूमीआंतूनि स्वयंभ| काय घडेयागाडगेयाचे निघती कोंभ ? | परि ते कुलालमतीचे गर्भ| उमटले कीं ||७४|| नातरी सागरींच्या पाणी| काय तरंगाचिया आहाती खाणी ? | ते अवांतर करणी| वारयाची नव्हे ? ||७५|| पाहें पां कापसाच्या पोटीं| काय कापडाची होती पेटी ? | तो वेढितयाचिया दिठी| कापड जाहला ||७६|| जरी सोनें लेणें होउनी घडे| तरी तयाचें सोनेंपण न मोडे| येर अळंकार हे वरचिलीकडे| लेतयाचेनि भावें ||७७|| सांगें पडिसादाचीं प्रत्युत्तरें| कां आरिसां जें आविष्करें| तें आपलें कीं साचोकारें| तेथेंचि होतें ? ||७८|| तैसी इये निर्मळे माझ्या स्वरूपीं| जो भूतभावना आरोपी| तयासी तयाच्या संकल्पीं| भूताभासु असे ||७९|| तेचि कल्पिती प्रकृती पुरे| तरि भूताभासु आधींचि सरे| मग स्वरूप उरे एकसरें| निखळ माझें ||८०|| हें असो आंगीं भरलिया भवंडी| जैशा भोंवत दिसती अरडीदरडी| तैशी आपुलिया कल्पना अखंडीं| गमती भूतें ||८१|| तेचि कल्पना सांडूनि पाहीं| तरि मी भूतीं भूतें माझिया ठायीं| हें स्वप्नींही परि नाहीं| कल्पावयाजोगें ||८२|| आतां मीच एक भूतांतें धर्ता| अथवा भूतांमाजीं मी असता| या संकल्पसन्निपाता- | आंतुलिया बोलिया ||८३|| म्हणौनि परियेसी गा प्रियोत्तमा| यापरी मी विश्वेंसीं विश्वात्मा| जो इया लटकिया भूतग्रामा| भाव्यु सदा ||८४|| रश्मीचेनि आधारें जैसें| नव्हे तेंचि मृगजळ आभासे| माझ्या ठायीं भूतजात तैसें| आणि मातेंहीं भावी ||८५|| मी ये परीचा भूतभावनु| परि सर्व भूतांसि अभिन्नु| जैसी प्रभा आणि भानु| एकचि ते ||८६|| हा आमुचा ऐश्वर्ययोगु| तुवां देखिला कीं चांगु ? | आतां सांगे कांहीं एथ लागु| भूतभेदाचा असे ? ||८७|| यालागीं मजपासूनि भूतें| आनें नव्हती हें निरुतें| आणि भूतांवेगळिया मातें| कहींच न मनीं हो ! ||८८|| यथाकाशस्थितो नित्यं वायुः सर्वत्रगो महान् | तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानीत्युपधारय ||६|| पैं गगन जेवढें जैसें| पवनुहि गगनीं तेवढाचि असे| सहजें हालविलिया वेगळा दिसे| एऱ्हवीं गगन तेंचि तो ||८९|| तैसें भूतजात माझ्या ठायीं| कल्पिजे तरी आभासे कांहीं| निर्विकल्पीं तरी नाहीं| तेथ मीचि मी आघवें ||९०|| म्हणौनि नाहीं आणि असे| हें कल्पनेचेनि सौरसें| जें कल्पनालोपें भ्रंशे| आणि कल्पनेसवें होय ||९१|| तेंचि कल्पितें मुद्दल जाये| तैं असे नाहीं हें कें आहे ? | म्हणौनि पुढती तूं पाहे| हा ऐश्वर्ययोगु ||९२|| ऐसिया प्रतीतिबोधसागरीं| तूं आपणेयातें कल्लोळु एक करीं| मग जंव पाहासी चराचरीं| तंव तूंचि आहासी ||९३|| या जाणणेयाचा चेवो| तुज आला ना ? म्हणती देवो| तरी आतां द्वैत स्वप्न वावो| जालें कीं ना ? ||९४|| तरी पुढती जरी विपायें| बुद्धीसी कल्पनेची झोंप ये| तरी अभेदबोधु जाये| जैं स्वप्नीं पडिजे ||९५|| म्हणौनि ये निद्रेची वाट मोडे| निखळ उद्बोधाचेंचि आपणपें घडे| ऐसें वर्म जें आहे फुडें| तें दावों आतां ||९६|| तरी धनुर्धरा धैर्या| निकें अवधान देईं बा धनंजया| पैं सर्व भूतांतें माया| करी हरी गा ||९७|| सर्वभूतानि कौन्तेय प्रकृतिं यान्ति मामिकाम् | कल्पक्षये पुनस्तानि कल्पादौ विसृजाम्यहम् ||७|| जिये नांव गा प्रकृती| जे द्विविधा सांगितली तुजप्रती| एकी अष्टधा भेदव्यक्ती| दुजी जीवरूपा ||९८|| हा प्रकृतीविखो आघवा| तुवां मागां परिसिलासी पांडवा| म्हणौनि असो काई सांगावा| पुढतपुढती ||९९|| तरी ये माझिये प्रकृती| महाकल्पाच्या अंतीं| सर्व भूतें अव्यक्तीं| ऐक्यासि येती ||१००|| ग्रीष्माच्या अतिरसीं| सबीजें तृणें जैसीं| मागुती भूमीसी| सुलीनें होतीं ||१०१|| कां वार्षिये ढेंढें फिटे| जेव्हां शारदीयेचा अनुघडु फुटे| तेव्हां घनजात आटे| गगनींचे गगनीं ||१०२|| नातरी आकाशाचे खोंपे| वायु निवांतुचि लोपे| कां तरंगता हारपे| जळीं जेवीं ||१०३|| अथवा जागिनलिये वेळे| स्वप्न मनींचें मनीं मावळे| तैसें प्राकृत प्रकृतीं मिळे| कल्पक्षयीं ||१०४|| मग कल्पादीं पुढती| मीचि सृजीं ऐसी वदंती| तरी इयेविषयीं निरुती| उपपत्ती आइक ||१०५|| प्रकृतिं स्वामवष्टाभ्य विसृजामि पुनः पुनः | भूतग्राममिमं कृत्स्नमवशं प्रकृतेर्वशात् ||८|| तरी हेचि प्रकृती किरीटी| मी स्वकीया सहजें अधिष्ठीं| तेथ तंतूसमवाय पटी| जेंवि विणावणी दिसे ||१०६|| मग तिये विणावणीचेनि आधारें| लहाना चौकडिया पटत्व भरे| तैसीं पंचात्मकें आकारें| प्रकृतीचि होय ||१०७|| जैसें विरजणियाचेनि संगें| दूधचि आटेजों लागे| तैशी प्रकृती आंगा रिगे| सृष्टीपणाचिया ||१०८|| बीज जळाची जवळीक लाहे| आणि तेंचि शाखोपशाखीं होये| तैसें मज करणें आहे| भूतांचें हें ||१०९|| अगा नगर हें रायें केंलें| या म्हणणया साचपण कीर आलें| परि निरुतें पाहतां काय सिणलें| रायाचे हात ? ||११०|| आणि मी प्रकृती अधिष्ठीं तें कैसें| जैसा स्वप्नीं जो असे| मग तोचि प्रवेशे| जागृतावस्थे ||१११|| तरी स्वप्नौनि जागृती येतां| काय पाय दुखती पंडुसुता| कीं स्वप्नामाजीं असतां| प्रवासु होय ? ||११२|| या आघवियाचा अभिप्रावो कायी| जे हें भूतसृष्टीचें कांहीं| मज एकही करणें नाहीं| ऐसाचि अर्थु ||११३|| जैसी रायें अधिष्ठिली प्रजा| व्यापारें आपुलालिया काजा| तैसा प्रकृतिसंगु हा माझा| येर करणें तें इयेचें ||११४|| पाहे पां पूर्णचंद्राचिये भेटी| समुद्रीं अपार भरतें दाटी| तेथ चंद्रासि काय किरीटी| उपखा पडे ? ||११५|| जड परि जवळिका| लोह चळे तरी चळो कां| तरि कवणु शीणु भ्रामका| सन्निधानाचा ? ||११६|| किंबहुना यापरी| मी निजप्रकृति अंगिकारीं| आणि भूतसृष्टी एकसरी| प्रसवोंचि लागे ||११७|| जो हा भूतग्रामु आघवा| असे प्रकृतीआधीन पांडवा| जैसी बीजाचिया वेलपालवा| समर्थ भूमी ||११८|| नातरी बाळादिकां वयसा| गोसावी देहसंगु जैसा| अथवा घनावळी आकाशा| वार्षिये जेवीं ||११९|| कां स्वप्नासि कारण निद्रा| तैसी प्रकृती हे नरेंद्रा| या अशेषाहि भूतसमुद्रा| गोसाविणी गा ||१२०|| स्थावरा आणि जंगमा| स्थूळा अथवा सूक्ष्मा| हे असो भूतग्रामा| प्रकृतिचि मूळ ||१२१|| म्हणौनि भूतें हन सृजावीं| कां सृजिलीं प्रतिपाळावीं| इयें करणीं न येती आघवीं| आमुचिया आंगा ||१२२|| जळीं चंद्रिकेचिया पसरती वेली| ते वाढी चंद्रें नाहीं वाढविली| तेविं मातें पावोनि ठेलीं| दूरी कर्में ||१२३|| न च मां तानि कर्माणि निबध्नन्ति धनंजय | उदासीनवदासीनमसक्तं तेषु कर्मसु ||९|| आणि सुटलिया सिंधुजळाचा लोटु| न शके धरूं सैंधवाचा घाटु| तेविं सकळ कर्मा मीचि शेवटु | तीं काय बांधती मातें ? ||१२४|| धूम्ररजांची पिंजरीं| वाजतिया वायूतें जरी होकारी| कां सूर्यबिंबामाझारीं| आंधारें शिरे ? ||१२५|| हें असो पर्वताचिये हृदयींचें| जेविं पर्जन्यधारास्तव न खोंचें| तेविं कर्मजात प्रकृतीचें| न लगे मज ||१२६|| एऱ्हवीं इये प्रकृतिविकारीं| एकु मीचि असे अवधारीं| परि उदासीनाचिया परी| करीं ना करवीं ||१२७|| जैसा दीपु ठेविला परिवरीं| कवणातें नियमी ना निवारी| आणि कवण कवणिये व्यापारीं| राहाटे तेंहि नेणें ||१२८|| तो जैसा कां साक्षिभूतु| गृहव्यापारप्रवृत्तिहेतु| तैसा भूतकर्मीं अनासक्तु| मी भूतीं असें ||१२९|| हा एकचि अभिप्रावो पुढतपुढती| काय सांगों बहुतां उपपत्ती| येथ एकहेळां सुभद्रापती| येतुलें जाण पां ||१३०|| मयाध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम् | हेतुनानेन कौन्तेय जगद्विपरिवर्तते ||१०|| जे लोकचेष्टां समस्तां| जैसा निमित्तमात्र कां सविता| तैसा जगत्प्रभवीं पंडुसुता| हेतु मी जाणें ||१३१|| कां जें मियां अधिष्ठिलिया प्रकृती| होती चराचराचिया संभूती| म्हणौनि मी हेतु हे उपपत्ती| घडे यया ||१३२|| आतां येणें उजिवडें निरुतें| न्याहाळीं पां ऐश्वर्ययोगातें| जे माझ्या ठायीं भूतें| परी भूतीं मी नसें ||१३३|| अथवा भूतें ना माझ्या ठायीं| आणि भूतांमाजीं मी नाहीं| या खुणा तूं कहीं| चुकों नको ||१३४|| हें सर्वस्व आमुचें गूढ| परि दाविलें तुज उघड| आतां इंद्रियां देऊनि कवाड| हृदयीं भोगीं ||१३५|| हा दंशु जंव नये हातां| तंव माझें साचोकारपण पार्था| न संपडे गा सर्वथा| जेविं तुषीं कणु ||१३६|| एऱ्हवीं अनुमानाचेनि पैसें| आवडे कीर कळलें ऐसें| परि मृगजळाचेनि वोलांशें| काय भूमि तिमे ? ||१३७|| जें जाळ जळीं पांगिलें| तेथ चंद्रबिंब दिसे आंतुडलें| परि थडिये काढूनि झाडिलें| तेव्हां बिंब कें सांगैं ? ||१३८|| तैसें बोलवरी वाचाबळें| वायांचि झकविजती प्रतीतीचें डोळे| मग साचोकारें बोधावेळे| आथि ना होइजे ||१३९|| अवजानन्ति मां मूढा मानुषीं तनुमाश्रितम् | परं भावमजानन्तो मम भूतमहेश्वरम् ||११|| किंबहुना भवा बिहाया| आणि साचें चाड आथि जरी मियां| तरि तूं गा उपपत्ती इया| जतन कीजे ||१४०|| एऱ्हवीं दिठी वेधली कवळें| तैं चांदणियातें म्हणे पिंवळें| तेंविं माझ्या स्वरूपीं निर्मळें| देखती दोष ||१४१|| नातरी ज्वरें विटाळलें मुख| तें दुधातें म्हणे कडू विख| तेविं अमानुषा मानुष| मानिती मातें ||१४२|| म्हणौनि पुढतपुढती धनंजया| झणें विसंबसी या अभिप्राया| जे इया स्थूलदृष्टी वायां| जाइजेल गा ||१४३|| पैं स्थूलदृष्टी देखती मातें| तेंचि न देखणें जाण निरुतें| जैसें स्वप्नींचेनि अमृतें| अमरा नोहिजे ||१४४|| एऱ्हवीं स्थूलदृष्टी मूढ| मातें जाणती कीर दृढ| परि तें जाणणेचि जाणणेया आड| रिगोनि ठाके ||१४५|| जैसा नक्षत्राचिया आभासा- | साठीं घातु झाला तया हंसा| माजीं रत्नबुद्धीचिया आशा| रिगोनियां ||१४६|| सांगैं गंगा या बुद्धी मृगजळ| ठाकोनि आलियाचें कवण फळ| काय सुरतरु म्हणौनि बाबुळ| सेविली करी ? ||१४७|| हार निळयाचाचि दुसरा| या बुद्धी हातु घातला विखारा| कां रत्नें म्हणौनि गारा| वेंचि जेंवीं ||१४८|| अथवा निधान हें प्रगटलें| म्हणौनि खदिरांगार खोळे भरिले| कां साउली नेणतां घातलें| कुहा सिंहें ||१४९|| तेवीं मी म्हणौनि प्रपंचीं| जिहीं बुडी दिधली कृतनिश्चयाची| तिहीं चंद्रासाठीं जेवीं जळींची| प्रतिभा धरिली ||१५०|| तैसा कृतनिश्चयो वायां गेला| जैसा कोण्ही एकु कांजी प्याला| मग परिणाम पाहों लागला| अमृताचा ||१५१|| तैसें स्थूलाकारी नाशिवंतें| भरंवसा बांधोनि चित्तें| पाहती मज अविनाशातें| तरी कैंचा दिसें ? ||१५२|| आगा काई पश्चिमसमुद्राचिया तटा| निघिजत आहे पूर्विलिया वाटा| कां कोंडा कांडतां सुभटा| कणु आतुडे ? ||१५३|| तैसें विकारलें हें स्थूळ| जाणितले या मी जाणवतसें केवळ| काई फेण पितां जळ| सेविलें होय ? ||१५४|| म्हणौनि मोहिलेंनि मनोधर्में| हेंचि मी मानूनि संभ्रमें| मग येथिंची जियें जन्मकर्में| तियें मजचि म्हणती ||१५५|| येतुलेनि अनामा नाम| मज अक्रियासि कर्म| विदेहासि देहधर्म| आरोपिती ||१५६|| मज आकारशून्या आकारु| निरुपाधिका उपचारु| मज विधिवर्जिता व्यवहारु| आचारादिक ||१५७|| मज वर्णहीना वर्णु| गुणातीतासि गुणु| मज अचरणा चरणु| अपाणिया पाणी ||१५८|| मज अमेया मान| सर्वगतासी स्थान| जैसें सेजेमाजीं वन| निदेला देखे ||१५९|| तैसें अश्रवणा श्रोत्र| मज अचक्षूसी नेत्र| अगोत्रा गोत्र| अरूपा रूप ||१६०|| मज अव्यक्तासी व्यक्ती| अनार्तासी आर्ती| स्वयंतृप्ता तृप्ती| भाविती गा ||१६१|| मज अनावरणा प्रावरण| भूषणातीतासि भूषण| मज सकळ कारणा कारण| देखती ते ||१६२|| मज सहजातें करिती| स्वयंभातें प्रतिष्ठिती| निरंतरातें आव्हानिती| विसर्जिती गा ||१६३|| मी सर्वदा स्वतःसिद्धु| तो कीं बाळ तरुण वृद्धु| मज एकरूपा संबंधु| जाणती ऐसे ||१६४|| मज अद्वैतासि दुजें| मज अकर्तयासि काजें| मी अभोक्ता कीं भुंजें| ऐसें म्हणती ||१६५|| मज अकुळाचें कुळ वानिती| मज नित्याचेनि निधनें शिणती| मज सर्वांतरातें कल्पिती| अरि मित्र गा ||१६६|| मी स्वानंदाभिरामु| तया मज अनेक सुखांचा कामु| आघवाचि मी असे समु| कीं म्हणती एकदेशी ||१६७|| मी आत्मा एक चराचरीं| म्हणती एकाचा कैंपक्ष करीं| आणि कोपोनि एकातें मारीं| हेंचि वाढविती ||१६८|| किंबहुना ऐसें समस्त| जे हे मानुषधर्म प्राकृत| तयाचि नांव मी ऐसें विपरीत| ज्ञान तयांचें ||१६९|| जंव आकारु एक पुढां देखती| तंव हा देव येणें भावें भजती| मग तोचि विघडलिया टाकिती| नाहीं म्हणौनि ||१७०|| मातें येणें येणें प्रकारें| जाणती मनुष्य ऐसेनि आकारें| म्हणौनि ज्ञानचि तें आंधारें| ज्ञानासि करी ||१७१|| मोघाशा मोघकर्माणो मोघज्ञाना विचेतसः | राक्षसीमासुरीं चैव प्रकृतिं मोहिनीं श्रिताः ||१२|| यालागीं जन्मलेचि ते मोघ| जैसें वार्षियेवीण मेघ| कां मृगजळाचे तरंग| दुरूनीचि पाहावें ||१७२|| अथवा कोल्हेरीचे असिवार| नातरी वोडंबरीचे अळंकार| कीं गंधर्वनगरीचे आवार| आभासती कां ||१७३|| साबरी वाढिन्नल्या सरळा| वरी फळ ना आंतु पोकळा| कां स्तन जाले गळां| शेळिये जैसें ||१७४|| तैसें मूर्खाचें तया जियालें| आणि धिग् कर्म तयांचें निपजलें| जैसें साबरी फळ आलें| घेपे ना दीजे ||१७५|| मग जें कांहीं ते पढिन्नले| तें मर्कटें नारळ तोडिले| कां आंधळ्या हातीं पडिलें| मोतीं जैसें ||१७६|| किंबहुना तयांचीं शास्त्रें| जैशीं कुमारीं हातीं दिधलीं शस्त्रें| कां अशौच्या मंत्रें| बीजें कथिलीं ||१७७|| तैसें ज्ञानजात तयां| आणि जें कांहीं आचरलें गा धनंजया| तें आघवेंचि गेलें वायां| जें चित्तहीन ||१७८|| पैं तमोगुणाची राक्षसी| जे सद्बुद्धीतें ग्रासी| विवेकाचा ठावोचि पुसी| निशाचरी जे ||१७९|| तिये प्रकृती वरपडे जाले| म्हणौनि चिंतेचेनि कपोलें गेले| वरि तामसीयेचिये पडिले| मुखामाजीं ||१८०|| जेथ आशेचिये लाळे| आंतु हिंसा जीभ लोळे| तेवींचि असंतोषाचे चाकळे| अखंड चघळी ||१८१|| जे अनर्थाचे कानवेरी| आवाळुवें चाटीत निघे बाहेरी| जे प्रमादपर्वतींची दरी| सदाचि मातली ||१८२|| जेथ द्वेषाचिया दाढा| खसखसां ज्ञानाचा करिती रगडा| जे अगस्ती गवसणी मूढां| स्थूल बुद्धि ||१८३|| ऐसे आसुरिये प्रकृतीचे तोंडीं| जे जाले गा भूतोंडीं| ते बुडोनि गेले कुंडीं| व्यामोहाच्या ||१८४|| एवं तमाचिये पडिले गर्तें| न पविजतीचि विचाराचेनि हातें| हें असो ते गेले जेथें| ते शुद्धीचि नाहीं ||१८५|| म्हणौनि असोतु इयें वायाणीं| कायशीं मूर्खांचीं बोलणीं| वायां वाढवितां वाणी| शिणेल हन ||१८६|| ऐसें बोलिलें देवें| तेथ जी जी म्हणितलें पांडवें| आइकें जेथ वाचा विसवे| ते साधुकथा ||१८७|| महात्मानस्तु मां पार्थ दैवीं प्रकृतीमाश्रिताः | भजन्त्यनन्यमनसो ज्ञात्वा भूतादिमव्ययम् ||१३|| तरी जयाचे चोखटे मानसीं| मी होऊनि असें क्षेत्रसंन्यासी| जया निजेलियातें उपासी| वैराग्य गा ||१८८|| जयाचिया आस्थेचिया सद्भावा| आंतु धर्म करी राणिवा| जयाचें मन ओलावा| विवेकासी ||१८९|| जे ज्ञानगंगे नाहाले| पूर्णता जेऊनि धाले| जे शांतीसी आले| पालव नवे ||१९०|| जे परिणामा निघाले कोंभ| जे धैर्यमंडपाचे स्तंभ| जे आनंदसमुद्रीं कुंभ| चुबकळोनि भरिले ||१९१|| जया भक्तीची येतुली प्राप्ती| जे कैवल्यातें परौतें सर म्हणती| जयांचिये लीलेमाजीं नीति| जियाली दिसे ||१९२|| जे आघवांचि करणीं| लेईले शांतीचीं लेणीं| जयांचें चित्त गवसणी| व्यापका मज ||१९३|| ऐसें जे महानुभाव| दैविये प्रकृतीचें दैव| जे जाणोनियां सर्व| स्वरूप माझें ||१९४|| मग वाढतेनि प्रेमें| मातें भजती जे महात्मे| परि दुजेपण मनोधर्में| शिवतलें नाहीं ||१९५|| ऐसें मीच होऊनि पांडवा| करिती माझी सेवा| परि नवलावो तो सांगावा| असे आइक ||१९६|| सततं किर्तयन्तो मां यतन्तश्च दृढव्रताः | नमस्यन्तश्च मां भक्त्या नित्ययुक्ता उपासते ||१४|| तरी कीर्तनाचेनि नटनाचे| नाशिले व्यवसाय प्रायश्चित्ताचे| जें नामचि नाहीं पापाचें| ऐसें केलें ||१९७|| यमदमा अवकळा आणिली| तीर्थें ठायावरूनि उठविलीं| यमलोकींची खुंटिली| राहाटी आघवी ||१९८|| यमु म्हणे काय यमावें| दमु म्हणे कवणातें दमावें| तीर्थें म्हणतीं काय खावें| दोष ओखदासि नाहीं ||१९९|| ऐसें माझेनि नामघोषें| नाहींचि करिती विश्वाचीं दुःखें| अवघें जगचि महासुखें| दुमदुमित भरलें ||२००|| ते पाहांटेवीण पाहावित| अमृतेंवीण जीववित| योगेंवीण दावित| कैवल्य डोळां ||२०१|| परी राया रंका पाड धरूं| नेणती सानेयां थोरां कडसणी करूं| एकसरें आनंदाचें आवारु| होत जगा ||२०२|| कहीं एकाधेनि वैकुंठा जावें| तें तिहीं वैकुंठचि केलें आघवें| ऐसें नामघोषगौरवें| धवळलें विश्व ||२०३|| तेजें सूर्य तैसें सोज्वळ| परि तोहि अस्तवे हें किडाळ| चंद्र संपूर्ण एखादे वेळ| हे सदा पुरते ||२०४|| मेघ उदार परी वोसरे| म्हणौनि उपमेसी न पुरे| हे निःशंकपणें सपांखरे| पंचानन ||२०५|| जयांचे वाचेपुढां भोजें| नाम नाचत असे माझें| जें जन्मसहस्रीं वोळगिजे| एकवेळ यावया ||२०६|| तो मी वैकुंठीं नसें| वेळु एक भानुबिंबींही न दिसें| वरी योगियांचींही मानसें| उमरडोनि जाय ||२०७|| परी तयांपाशीं पांडवा| मी हारपला गिंवसावा| जेथ नामघोषु बरवा| करिती माझा ||२०८|| कैसे माझ्या गुणीं धाले| देशकालातें विसरले| कीर्तनें सुखी झाले| आपणपांचि ||२०९|| कृष्ण विष्णु हरि गोविंद| या नामाचे निखळ प्रबंध| माजी आत्मचर्चा विशद| उदंड गाती ||२१०|| हे बहु असो यापरी| कीर्तित मातें अवधारीं| एक विचरती चराचरीं| पंडुकुमरा ||२११|| मग आणिक ते अर्जुना| साविया बहुवा जतना| पंचप्राण मना| पाढाऊ घेउनी ||२१२|| बाहेरी यमनियमांची कांटी लाविली| आंतु वज्रासनाची पौळी पन्नासिली| वरी प्राणायामाचीं मांडिलीं| वाहातीं यंत्रें ||२१३|| तेथ उल्हाट शक्तीचेनि उजिवडें| मन पवनाचेनि सुरवाडें| सतरावियेचें पाणियाडें| बळियाविलें ||२१४|| तेव्हां प्रत्याहारें ख्याती केली| विकारांची सपिली बोहलीं| इंद्रियें बांधोनि आणिली| हृदयाआंतु ||२१५|| तंव धारणावारु दाटिन्नले| महाभूतांतें एकवटिलें| मग चतुरंग सैन्य निवटिलें| संकल्पाचें ||२१६|| तयावरी जैत रे जैत| म्हणौनि ध्यानाचें निशाण वाजत| दिसे तन्मयाचें झळकत| एकछत्र ||२१७|| पाठीं समाधीश्रियेचा अशेखा| आत्मानुभव राज्यसुखा| पट्टाभिषेकु देखा| समरसें जाहला ||२१८|| ऐसें हें गहन| अर्जुना माझें भजन| आतां ऐकें सांगेन| जे करिती एक ||२१९|| तरी दोन्ही पालववेरी| जैसा एक तंतू अंबरीं| तैसा मीवांचूनि चराचरीं| जाणती ना ||२२०|| आदि ब्रह्मा करूनी| शेवटीं मशक धरूनी| माजी समस्त हें जाणोनि| स्वरूप माझें ||२२१|| मग वाड धाकुटें न म्हणती| सजीव निर्जीव नेणती| देखिलिये वस्तु उजू लुंटिती| मीचि म्हणौनि ||२२२|| आपुलें उत्तमत्व नाठवे| पुढील योग्यायोग्य नेणवे| एकसरें व्यक्तिमात्राचेनि नांवें| नमूंचि आवडे ||२२३|| जैसें उंचीं उदक पडिलें| ते तळवटवरी ये उगेलें| तैसें नमिजे भूतजात देखिलें| ऐसा स्वभावोचि तयांचा ||२२४|| कां फळलिया तरूची शाखा| सहजें भूमीसी उतरे देखा| तैसें जीवमात्रां अशेखां| खालावती ते ||२२५|| अखंड अगर्वता होऊनि असती| तयांची विनय हेचि संपत्ती| जे जयजय मंत्रें अर्पिती| माझ्याचि ठायीं ||२२६|| नमितां मानापमान गळाले| म्हणौनि अवचितां मीचि जहाले| ऐसे निरंतर मिसळले| उपासिती ||२२७|| अर्जुना हे गुरुवी भक्ती| सांगितली तुजप्रती| आतां ज्ञानयज्ञें यजिती| ते भक्त आइकें ||२२८|| परि भजन करिती हातवटी| तूं जाणत आहासि किरीटी| जे मागां इया गोष्टी| केलिया आम्हीं ||२२९|| तंव आथि जी अर्जुन म्हणे| हें दैविकिया प्रसादाचें करणें| तरि काय अमृताचें आरोगणें| पुरे म्हणवे ? ||२३०|| या बोला श्रीअनंतें| लागटा देखिलें तयांतें| कीं सुखावलेनि चित्तें| डोलतु असे ||२३१|| म्हणे भलें केलें पार्था| एऱ्हवीं हा अनवसरु सर्वथा| परि बोलवितसे आस्था| तुझी मातें ||२३२|| तंव अर्जुन म्हणे हे कायी| चकोरेंवीण चांदणेंचि नाहीं| जगचि निवविजे हा तयाच्या ठायीं| स्वभावो कीं जी ||२३३|| येरें चकोरें तिये आपुलिये चाडे| चांचू करिती चंद्राकडे| तेवीं आम्ही विनवूं तें थोकडें| देवो कृपासिंधु ||२३४|| जी मेघु आपुलिये प्रौढी| जगाची आर्ती दवडी| वांचूनि चातकाची ताहान केवढी| तो वर्षावो पाहुनी ? ||२३५|| परि चुळा एकाचिया चाडे| जेवीं गंगेतेंचि ठाकणें पडे| तेवीं आर्त बहु कां थोडे| तरी सांगावें देवें ||२३६|| तेथें देवें म्हणितलें राहें| जो संतोषु आम्हां जाहला आहे| तयावरी स्तुति साहे| ऐसें उरलें नाहीं ||२३७|| पैं परिसतु आहासि निकियापरी| तेंचि वक्तृत्वा वऱ्हाडीक करी| ऐसें पुरस्करोनि श्रीहरी| आदरिलें बोलों ||२३८|| ज्ञानयज्ञेन चाप्यन्ये यजन्तो मामुपासते | एकत्वेन पृथक्त्वेन बहुधा विश्वतोमुखम् ||१५|| तरी ज्ञानयज्ञु तो एवं रूपु| तेथ आदिसंकल्पु हा यूपु| महाभूतें मंडपु| भेदु तो पशु ||२३९|| मग पांचांचे जे विशेष गुण| अथवा इंद्रियें आणि प्राण| हेचि यज्ञोपचारभरण| अज्ञान घृत ||२४०|| तेथ मनबुद्धीचिया कुंडा| आंतु ज्ञानाग्नि धडफुडा| साम्य तेचि सुहाडा| वेदिका जाणें ||२४१|| सविवेकमतिपाटव| तेचि मंत्र विद्यागौरव| शांति स्रुक्- स्रुव| जीवु यज्वा ||२४२|| तो प्रतीतीचेनि पात्रें| विवेकमहामंत्रें| ज्ञानाग्निहोत्रें| भेदु नाशी ||२४३|| तेथ अज्ञान सरोनि जाये| आणि यजिता यजन हें ठाये| आत्मसमरसीं न्हाये| अवभृथीं जेव्हां ||२४४|| तेव्हां भूतें विषय करणें| हें वेगळालें कांहीं न म्हणे| आघवें एकचि ऐसें जाणें| आत्मबुद्धि ||२४५|| जैसा चेइला तो अर्जुना| म्हणे स्वप्नींची हे विचित्र सेना| मीचि जाहालों होतों ना| निद्रावशें ? ||२४६|| आतां सेना ते सेना नव्हे| हें मीच एक आघवें| ऐसें एकत्वें मानवें| विश्व तयां ||२४७|| मग तो जीवु हे भाष सरे| आब्रह्म परमात्मबोधें भरे| ऐसे भजती ज्ञानाध्वरें| एकत्वें येणें ||२४८|| अथवा अनादि हें अनेक| जें आनासारिखें एका एक| आणि नामरूपादिक| तेंही विषम ||२४९|| म्हणौनि विश्व भिन्न| परि न भेदे तयाचें ज्ञान| जैसे अवयव तरि आन आन| परि एकेचि देहींचे ||२५०|| कां शाखा सानिया थोरा| परि आहाति एकाचिया तरुवरा| बहु रश्मि परि दिनकरा| एकाचे जेवीं ||२५१|| तेवीं नानाविधा व्यक्ती| आनानें नामें आनानी वृत्ती| ऐसें जाणती भेदलां भूतीं| अभेदा मातें ||२५२|| येणें वेगळालेपणें पांडवा| करिती ज्ञानयज्ञु बरवा| जे न भेदती जाणिवा| जाणते म्हणौनि ||२५३|| ना तरी जेधवां जिये ठायीं| देखती कां जें जें कांहीं| तें मीवांचूनि नाहीं| ऐसाचि बोधु ||२५४|| पाहें पां बुडबुडा जेउता जाये| तेउतें जळचि एक तया आहे| मग विरे अथवा राहे| तऱ्ही जळाचिमाजीं ||२५५|| कां पवनें परमाणु उचलले| ते पृथ्वीपणावेगळे नाहीं केले| आणि माघौते जरी पडले| तरी पृथ्वीचिवरी ||२५६|| तैसें भलतेथ भलतेणें भावें| भलतेंही हो अथवा नोहावें| परि तें मी ऐसें आघवें| होऊनि ठेले ||२५७|| अगा हे जेव्हडी माझी व्याप्ती| तेव्हडीचि तयांची प्रतीती| ऐसें बहुधाकारीं वर्तती| बहुचि होउनि ||२५८|| हें भानुबिंब आवडे तया| सन्मुख जैसें धनंजया| तैसे ते विश्वा यया| समोर सदा ||२५९|| अगा तयांचिया ज्ञाना| पाठी पोट नाहीं अर्जुना| वायु जैसा गगना| सर्वांगीं असे ||२६०|| तैसा मी जेतुला आघवा| तेंचि तुक तयांचिया सद्भावा| तरी न करितां पांडवा| भजन जहालें ||२६१|| एऱ्हवीं तरी सकळ मीचि आहें| तरी कवणीं कें उपासिला नोहें ? | एथ एकें जाणणेवीण ठाये| अप्राप्तासी ||२६२|| परि तें असो येणें उचितें| ज्ञानयज्ञें यजितसांते| उपासिती मातें| ते सांगितलें ||२६३|| अखंड सकळ हें सकळां मुखीं| सहज अर्पत असे मज एकीं| कीं नेणणें यासाठीं मूर्खीं| न पविजेचि मातें ||२६४|| अहं क्रतुरहं यज्ञः स्वधाहमहमौषधम् | मन्त्रोऽहमहमेवाज्यमहमग्निरहं हुतम् ||१६|| तोचि जाणिवेचा जरी उदयो होये| तरी मुद्दल वेदु मीचि आहें| आणि तो विधानातें जया विये| तो क्रतुही मीचि ||२६५|| मग तया कर्मापासूनि बरवा| जो सांगोपांगु आघवा| यज्ञु प्रकटे पांडवा| तोही मी गा ||२६६|| स्वाहा मी स्वधा| सोमादि औषधी विविधा| आज्य मी समिधा| मंत्रु मी हवि ||२६७|| होता मी हवन कीजे| तेथ अग्नी तो स्वरूप माझें| आणि हुतक वस्तु जें जें| तेही मीचि ||२६८|| पिताहमस्य जगतो माता धाता पितामहः | वेद्यं पवित्रमोंकार ऋक्साम यजुरेव च ||१७|| पैं जयाचेनि अंगसंगें| इये प्रकृतीस्तव अष्टांगें| जन्म पाविजत असे जगें| तो पिता मी गा ||२६९|| अर्धनारीनटेश्वरीं| जो पुरुष तोचि नारी| तेवीं मी चराचरीं| माताही होय ||२७०|| आणि जाहाले जग जेथ राहे| जेणें जीवित वाढत आहे| तें मी वांचूनि नोहे| आन निरुतें ||२७१|| इयें प्रकृतिपुरुषें दोन्हीं| उपजलीं जयाचिया अमनमनीं| तो पितामह त्रिभुवनीं| विश्वाचा मी ||२७२|| आणि आघवेया जाणणेयाचिया वाटा| जया गांवा येती गा सुभटा| वेदांचिया चोहटां| वेद्य जें म्हणिजे ||२७३|| जेथ नानामतां बुझावणी जाहाली| एकमेकां शास्त्रांची अनोळखी फिटली| चुकलीं ज्ञानें जेथ मिळों आलीं | जें पवित्र म्हणिजे ||२७४|| पैं ब्रह्मबीजा जाहला अंकुरु| घोषध्वनीनादाकारु| तयाचें गा भुवन जो ॐकारु| तोही मी गा ||२७५|| जया ॐकाराचिये कुशीं| अक्षरें होतीं अउमकारेंसीं| जियें उपजत वेदेंसीं| उठलीं तिन्हीं ||२७६|| म्हणौनि ऋग्यजुःसामु| हे तीन्ही म्हणे मी आत्मारामु| एवं मीचि कुलक्रमु| शब्दब्रह्माचा ||२७७|| गतिर्भर्ता प्रभुः साक्षी निवासः शरणं सुहृत् | प्रभवः प्रलयः स्थानं निधानं बीजमव्ययम् ||१८|| हें चराचर आघवें| जिये प्रकृती आंत सांठवे| ते शिणली जेथ विसवे| ते परमगती मी ||२७८|| आणि जयाचेनि प्रकृति जिये| जेणें अधिष्ठिली विश्व विये| जो येऊनि प्रकृती इये| गुणातें भोगी ||२७९|| तो विश्वश्रियेचा भर्ता| मीचि गा एथ पंडुसुता| मी गोसावी असे समस्ता| त्रैलोक्याचा ||२८०|| आकाशें सर्वत्र वसावें| वायूनें नावभरी उगे नसावें| पावकें दाहावें| वर्षावें जळें ||२८१|| पर्वतीं बैसका न संडावी| समुद्रीं रेखा नोलांडावी| पृथ्वीया भूतें वाहावीं| हे आज्ञा माझी ||२८२|| म्यां बोलिविल्या वेदु बोले| म्यां चालविल्या सूर्यु चाले| म्यां हालविल्या प्राणु हाले| जो जगातें चाळिता ||२८३|| मियांचि नियमिलासांता| काळु ग्रासितसे भूतां| इयें म्हणियागतें पंडुसुता| सकळें जयाचीं ||२८४|| जो ऐसा समर्थु| तो मी जगाचा नाथु| आणि गगनाऐसा साक्षिभूतु| तोही मीचि ||२८५|| इहीं नामरूपीं आघवा| जो भरला असे पांडवा| आणि नामरूपांचाही वोल्हावा| आपणचि जो ||२८६|| जैसे जळाचे कल्लोळ| आणि कल्लोळीं आथी जळ| ऐसेनि वसवीतसे सकळ| तो निवासु मी ||२८७|| जो मज होय अनन्य शरण| त्याचें निवारी मी जन्ममरण| यालागीं शरणागता शरण्य| मीचि एकु ||२८८|| मीचि एक अनेकपणें| वेगळालेनि प्रकृतीगुणें| जीत जगाचेनि प्राणें| वर्तत असें ||२८९|| जैसा समुद्र थिल्लर न म्हणतां| भलतेथ बिंबे सविता| तैसा ब्रह्मादि सर्वा भूतां| सुहृद तो मी ||२९०|| मीचि गा पांडवा| या त्रिभुवनासि वोलावा| सृष्टिक्षयप्रभवा| मूळ तें मी ||२९१|| बीज शाखांतें प्रसवे| मग तें रूखपण बीजीं सामावे| तैसें संकल्पें होय आघवें| पाठीं संकल्पीं मिळे ||२९२|| ऐसें जगाचें बीज जो संकल्पु| अव्यक्त वासनारूपु| तया कल्पांतीं जेथ निक्षेपु| होय तें स्थान मी ||२९३|| इयें नामरूपे लोटती| वर्णव्यक्ती आटती| जातीचे भेद फिटती| जैं आकारू नाहीं ||२९४|| तैं संकल्पवासनासंस्कार| माघौतें रचावया चराचर| जेथ राहोनि असती अमर| तें निधान मी ||२९५|| तपाम्यहमहं वर्षं निगृह्णाम्युत्सृजामि च | अमृतं चैव मृत्युश्च सदसच्चाहमर्जुन ||१९|| मी सूर्याचेनि वेषें| तपें तैं हें शोषे| पाठीं इंद्र होऊनि वर्षें| तैं पुढति भरे ||२९६|| अग्नि काष्ठें खाये| तें काष्ठचि अग्नि होये| तैसें मरतें मारितें पाहें| स्वरूप माझें ||२९७|| यालागीं मृत्यूच्या भागीं जें जें| तेंही पैं रूप माझें| आणि न मरतें तंव सहजें| मीचि आहें ||२९८|| आतां बहु बोलोनि सांगावें| तें एकिहेळां घे पां आघवें| तरी सतासतही जाणावें| मीचि पैं गा ||२९९|| म्हणौनि अर्जुना मी नसें| ऐसा कवणु ठाव असे ? | परि प्राणियांचें दैव कैसें| जे न देखती मातें ? ||३००|| तरंग पाणियेवीण सुकती| रश्मि वातीवीण न देखती| तैसे मीचि ते मी नव्हती| विस्मो देखें ||३०१|| हें आंतबाहेर मियां कोंदलें| जग निखिल माझेंचि वोतिलें| कीं कैसें कर्म तयां आड आलें| जें मीचि नाहीं म्हणती ? ||३०२|| परि अमृतकुहां पडिजे| कां आपणयांतें कडिये काढिजे| ऐसे आथी काय कीजे| अप्राप्तासी ||३०३|| ग्रासा एका अन्नासाठीं| अंधु धांवताहे किरीटी| आढळला चिंतामणि पायें लोटी| आंधळेपणें ||३०४|| तैसें ज्ञान जैं सांडूनि जाये| तैं ऐसी हे दशा आहे| म्हणौनि कीजे तें केलें नोहे| ज्ञानेंवीण ||३०५|| आंधळेया गरुडाचे पांख आहाती| ते कवणा उपेगा जाती ? | तैसें सत्कर्माचे उपखे ठाती| ज्ञानेंवीण ||३०६|| त्रैविद्या मां सोमपाः पूतपापा यज्ञैरिष्ट्वा स्वर्गतिं प्रार्थयन्ते | ते पुण्यमासाद्य सुरेन्द्रलोकमश्नन्ति दिव्यान्दिवि देवभोगान् ||२०|| देख पां गा किरीटी| आश्रमधर्माचिया राहाटी| विधिमार्गां कसवटी| जे आपणचि होती ||३०७|| यजन करितां कौतुकें| तिहीं वेदांचा माथा तुके| क्रिया फळेंसि उभी ठाके| पुढां जयां ||३०८|| ऐसे दीक्षित जे सोमप| जे आपणचि यज्ञाचें स्वरूप| तींहीं तया पुण्याचेनि नांवें पाप| जोडिलें देखें ||३०९|| श्रुतित्रयांतें जाणोनी| शतवरी यज्ञ करुनी| यजिलिया मातें चुकोनी| स्वर्गा वरिती ||३१०|| जैसें कल्पतरूतळवटीं| बैसोनि झोळिये देतसे गांठी| मग निदैव निघे किरीटी| दैन्यचि करूं ||३११|| तैसे शतक्रतु यजिलें मातें| कीं ईप्सिताति स्वर्गसुखातें| आतां पुण्य कीं हें निरुतें| पाप नोहे ? ||३१२|| म्हणौनि मजवीण पाविजे स्वर्गु| तो अज्ञानाचा पुण्यमार्गु| ज्ञानिये तयातें उपसर्गु| हानि म्हणती ||३१३|| एऱ्हवीं तरी नरकींचें दुःख| पावोनि स्वर्गा नाम कीं सुख| वांचूनि नित्यानंद गा निर्दोख| तें स्वरूप माझें ||३१४|| मज येतां पैं सुभटा| या द्विविधा गा आव्हांटा| स्वर्गु नरकु या वाटा| चोरांचिया ||३१५|| स्वर्गा पुण्यात्मकें पापें येइजे| पापात्मकें पापें नरका जाइजे| मग मातें जेणें पाविजे| तें शुद्ध पुण्य ||३१६|| आणि मजचिमाजीं असतां| जेणें मी दुऱ्हावें पंडुसुता| तें पुण्य ऐसें म्हणतां| जीभ न तुटे काई ? ||३१७|| परि हें असो आतां प्रस्तुत| ऐकें यापरि ते दीक्षित| यजूनि मातें याचित| स्वर्गभोगु ||३१८|| मग मी न पविजे ऐसें| जें पापरूप पुण्य असे| तेणें लाधलेनि सौरसें| स्वर्गा येती ||३१९|| जेथ अमरत्व हें सिंहासन| ऐरावतासारिखें वाहन| राजधानीभुवन| अमरावती ||३२०|| जेथ महासिद्धींचीं भांडारें| अमृताचीं कोठारें| जिये गांवीं खिल्लारें| कामधेनूंचीं ||३२१|| जेथ वोळगे देव पाइका| सैंघ चिंतामणीचिया भूमिका| विनोदवनवाटिका| सुरतरूंचिया ||३२२|| गंधर्व गात गाणीं| जेथ रंभे ऐसिया नाचणी| उर्वसी मुख्य विलासिनी| अंतौरिया ||३२३|| मदन वोळगे शेजारें| जेथ चंद्र शिंपे सांबरें| पवना ऐसे म्हणियारे| धांवणें जेथ ||३२४|| पैं बृहस्पती मुख्य आपण| ऐसे स्वस्तीश्रियेचे ब्राह्मण| ताटियेचे सुरगण| बहुवस जेथें ||३२५|| लोकपाळ रांगेचे| राउत जिये पदवीचे| उच्चैःश्रवा खांचे| खोळणिये ||३२६|| हे असो बहु ऐसे| भोग इंद्रसुखासरिसे| ते भोगिजती जंव असे| पुण्यलेशु ||३२७|| ते तं भुक्त्वा स्वर्गलोकं विशालं क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति | एवं त्रयीधर्ममनुप्रपन्ना गतागतं कामकामा लभन्ते ||२१|| मग तया पुण्याची पाउटी सरे| सवेंचि इंद्रपणाची उटी उतरे| आणि येऊं लागती माघारे| मृत्युलोका ||३२८|| जैसा वेश्याभोगी कवडा वेंचे| मग दारही चेपूं नये तियेचें| तैसें लाजिरवाणें दीक्षितांचें| काय सांगों ? ||३२९|| एवं थितिया मातें चुकले| जींहीं पुण्यें स्वर्ग कामिलें| तयां अमरपण तें वावों जालें| अंतीं मृत्युलोकु ||३३०|| मातेचिया उदरकुहरीं| पचूनि विष्ठेएच्या दाथरीं| उकडूनि नवमासवरी| जन्मजन्मोनि मरती ||३३१|| अगा स्वप्नीं निधान फावे| परि चेइलिया हारपे आघवें| तैसें स्वर्गसुख जाणावें| वेदज्ञाचें ||३३२|| अर्जुना वेदविद जऱ्ही जाहला| तरी मातें नेणता वायां गेला| कणु सांडूनि उपणिला| कोंडा जैसा ||३३३|| म्हणौनि मज एकेंविण| हे त्रयीधर्म अकारण| आतां मातें जाणोनि कांहीं नेण| तूं सुखिया होसी ||३३४|| अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते | तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम् ||२२|| पैं सर्वभावेसीं उखितें| जे वोपिलें मज चित्तें| जैसा गर्भगोळु उद्यमातें| कोणाही नेणें ||३३५|| तैसा मीवांचूनि कांहीं| आणीक गोमटेंचि नाहीं| मजचि नाम पाहीं| जिणेंया ठेविलें ||३३६|| ऐसे अनन्यगतिकें चित्तें| चिंतितसांतें मातें| जे उपासिति तयांतें| मीचि सेवीं ||३३७|| ते एकवटूनि जिये क्षणीं| अनुसरले गा माझिये वाहणीं| तेव्हांचि तयांची चिंतवणी| मजचि पडली ||३३८|| मग तींहीं जें जें करावें| तें मजचि पडिलें आघवें| जैसी अजातपक्षाचेनि जीवें| पक्षिणी जिये ||३३९|| आपुली तहान भूक नेणें| तान्हया निकें तें माउलीसीचि करणें| तैसें अनुसरले जे मज प्राणें| तयांचें सर्व मी करीं ||३४०|| तया माझिया सायुज्याची चाड| तरि तेंचि पुरवीं कोड| कां सेवा म्हणती तरी आड| प्रेम सूयें ||३४१|| ऐसा मनीं जो जो धरिती भावो| तो तो पुढां पुढां लागे तयां देवों| आणि दिधलियाचा निर्वाहो| तोही मीचि करीं ||३४२|| हा योगक्षेमु आघवा| तयांचा मजचि पडिला पांडवा| जयांचिया सर्वभावा| आश्रयो मी ||३४३|| येऽप्यन्यदेवता भक्ता यजन्ते श्रद्धयान्विताः | तेऽपि मामेव कौन्तेय यजन्त्यविधीपूर्वकम् ||२३|| आतां आणिकही संप्रदायें| परी मातें नेणती समवायें| जें अग्निइंद्रसूर्यसोमाये| म्हणौनि यजिती ||३४४|| तेही कीर मातेंचि होये| कां जें हें आघवें मीचि आहें| परि ते भजती उजरी नव्हे| विषम पडे ||३४५|| पाहें पां शाखा पल्लव रुखाचें| हे काय नव्हती एकाचि बीजाचें ? | परी पाणी घेणें मुळाचें| तें मुळींचि घापे ||३४६|| कां दहाही इंद्रियें आहाती| इयें जरी एकेचि देहींचीं होती| आणि इहीं सेविले विषयो जाती| एकाचि ठायीं ||३४७|| तरि करोनि रससोय बरवी| कानीं केवीं भरावी ? | फुलें आणोनि बांधावीं| डोळां केवीं ? ||३४८|| तेथ रसु तो मुखेंचि सेवावा| परिमळु तो घ्राणेंचि घ्यावा| तैसा मी तो यजावा| मीचि म्हणौनि ||३४९|| येर मातें नेणोनि भजन| तें वायांचि गा आनेंआन| म्हणौनि कर्माचे डोळे ज्ञान| तें निर्दोष होआवें ||३५०|| अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च | न तु मामभिजान्ति तत्त्वेनातश्च्यवन्ति ते ||२४|| एऱ्हवीं पाहे पां पंडुसुता| या यज्ञोपहारां समस्तां| मीवांचूनि भोक्ता| कवणु आहे ? ||३५१|| मी सकळां यज्ञांचा आदि| आणि यजना या मीचि अवधि| कीं मातें चुकोनि दुर्बुद्धि| देवां भजले ||३५२|| गंगेचें उदक गंगें जैसें| अर्पिजे देवपितरोद्देशें| माझें मज देती तैसें| परि आनानीं भावी ||३५३|| म्हणौनि ते पार्था| मातें न पवतीचि सर्वथा| मग मनीं वाहिली जे आस्था| तेथ आले ||३५४|| यान्ति देवव्रता देवान्पितृन्यान्ति पितृव्रता | भूतानि यान्ति भूतेज्या यान्ति मद्याजिनोऽपि माम् ||२५|| मनें वाचा करणीं| जयांचीं भजनें देवांचिया वाहणीं| ते शरीर जातिये क्षणीं| देवचि जाले ||३५५|| अथवा पितरांचीं व्रतें| वाहती जयांचीं चित्तें| जीवित सरलिया तयांतें| पितृत्व वरी ||३५६|| कां क्षुद्रदेवतादि भूतें| तियेचि जयांचि परमदैवतें| जिहीं अभिचारिकीं तयांतें| उपासिलें ||३५७|| तयां देहाची जवनिका फिटली| आणि भूतत्वाची प्राप्ती जाहली| एवं संकल्पवशें फळलीं| कर्में तयां ||३५८|| मग मीचि डोळां देखिला| जिहीं कानीं मीचि ऐकिला| मीचि मनीं भविला| वानिला वाचा ||३५९|| सर्वांगीं सर्वांठायीं| मीचि नमस्करिला जिहीं| दानपुण्यादिकें जें कांहीं| तें माझियाचि मोहरां ||३६०|| जिहीं मातेंचि अध्ययन केलें| जे आंतबाहेरि मियांचि धाले| जयांचें जीवित्व जोडलें| मजचिलागीं ||३६१|| जे अहंकारु वाहत आंगीं| आम्ही हरीचे भूषावयालागीं| जे लोभिये एकचि जगीं| माझेनि लोभें ||३६२|| जे माझेनि कामें सकाम| जे माझेनि प्रेमें सप्रेम| जे माझिया भुली सभ्रम| नेणती लोक ||३६३|| जयांचीं जाणती मजचि शास्त्रें| मी जोडें जयांचेनि मंत्रें| ऐसें जे चेष्टामात्रें| भजले मज ||३६४|| ते मरणा ऐलीचकडे| मज मिळोनि गेले फुडे| मग मरणीं आणिकीकडे| जातील केवीं ? ||३६५|| म्हणौनि मद्याजी जे जाहाले| ते माझियाचि सायुज्या आले| जिहीं उपचारमिषें दिधलें| आपणपें मज ||३६६|| पैं अर्जुना माझे ठायीं| आपणपेंवीण सौरसु नाहीं| मी उपचारें कवणाही| नाकळें गा ||३६७|| एथ जाणीव करी तोचि नेणें| आथिलेंपण मिरवी तेंचि उणें| आम्ही जाहलों ऐसें जो म्हणे| तो कांहींचि नव्हे ||३६८|| अथवा यज्ञदानादि किरीटी| कां तपें हन जे हुटहुटी| ते तृणा एकासाठीं| न सरे एथ ||३६९|| पाहें पां जाणिवेचेनि बळें| कोण्ही वेदांपासूनि असे आगळें ? | कीं शेषाहूनि तोंडाळें| बोलकें आथी ? ||३७०|| तोही आंथरुणातळवटीं दडे| येरु नेति नेति म्हणौनि बहुडे| एथ सनकादिक वेडे| पिसे जाहले ||३७१|| करितां तापसांची कडसणी| कवणु जवळां ठेविजे शूळपाणी| तोही अभिमानु सांडूनि पायवणी| माथां वाहे ||३७२|| नातरी आथिलेपणें सरिशी| कवणी आहे लक्ष्मिये ऐसी ? | श्रियेसारिखिया दासी| घरीं जियेतें ||३७३|| तिया खेळतां करिती घरकुलीं| तयां नामें अमरपुरें जरी ठेविलीं| तरि न होती काय बाहुलीं| इंद्रादिक तयांचीं ? ||३७४|| तिया नावडोनि जेव्हां मोडिती| तेव्हां महेंद्राचे रंक होती| तिया झाडा जेउते पाहती| ते कल्पवृक्ष ||३७५|| ऐसिया जियेचिया जवळिका| सामर्थ्य घरींचिया पाइका| ते लक्ष्मी मुख्यनायका| न मनेचि एथ ||३७६|| मग सर्वस्वें करूनि सेवा| अभिमानु सांडूनि पांडवा| ते पाय धुवावयाचिया दैवा| पात्र जाहाली ||३७७|| म्हणौनि थोरपण पऱ्हां सांडिजे| एथ व्युत्पत्ति आघवी विसरिजे| जैं जगा धाकुटें होईजे| तैं जवळीक माझी ||३७८|| अगा सहस्रकिरणांचिये दिठी- | पुढां चंद्रही लोपे किरीटी| तेथ खद्योत कां हुटहुटी| आपुलेनि तेजें ? ||३७९|| तैसें लक्ष्मियेचें थोरपण न सरे| जेथ शंभूचेंही तप न पुरे| तेथ येर प्राकृत हेंदरें| केवीं जाणों लाहे ? ||३८०|| यालागीं शरीरसांडोवा कीजे| सकळ गुणांचें लोण उतरिजे| संपत्तिमदु सांडिजे| कुरवंडी करुनी ||३८१|| पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति | तदहं भक्त्युपहृतमश्नामि प्रयतात्मनः ||२६|| मग निस्सीमभाव उल्हासें| मज अर्पावयाचेनि मिसें| फळ आवडे तैसें| भलतयाचें हो ||३८२|| भक्तु माझियाकडे दावी| आणि मी दोन्हीं हात वोडवीं| मग देंठु न फेडितां सेवीं| आदरेंशी ||३८३|| पैं गा भक्तीचेनि नांवें| फूल एक मज द्यावें| तें लेखें तरि म्यां तुरंबावें| परि मुखींचि घालीं ||३८४|| हें असो कायसीं फुलें| पानचि एक आवडे तें जाहलें| तें साजुकही न हो सुकलें| भलतैसें ||३८५|| परि सर्वभावें भरलें देखें| आणि भुकेला अमृतें तोखें| तैसें पत्रचि परि तेणें सुखें| आरोगूं लागें ||३८६|| अथवा ऐसेंहीं एक घडे| जे पालाही परी न जोडे| तरि उदकाचें तंव सांकडें| नव्हेल कीं ? ||३८७|| तें भलतेथ निमोलें| न जोडितां आहे जोडलें| तेंचि सर्वस्व करूनि अर्पिलें| जेणें मज ||३८८|| तेणें वैकुंठांपासोनि विशाळें| मजलागीं केली राऊळें| कौस्तुभाहोनि निर्मळें| लेणीं दिधलीं ||३८९|| दुधाचीं सेजारें| क्षीराब्धी ऐसीं मनोहरें| मजलागीं अपारें| सृजिलीं तेणें ||३९०|| कर्पूर चंदन अगरु| ऐसेया सुगंधाचा महामेरु| मज हातीवा लाविला दिनकरु| दीपमाळे ||३९१|| गरुडासारिखीं वाहनें| मज सुरतरूंचीं उद्यानें| कामधेनूंचीं गोधनें| अर्पिलीं तेणें ||३९२|| मज अमृताहूनि सुरसें| बोनीं वोगरिली बहुवसें| ऐसा भक्तांचेनि उदकलेशें| परितोषें गा ||३९३|| हें सांगावें काय किरीटी| तुवांचि देखिलें आपुलिया दिठी| मी सुदामाचिया सोडीं गांठीं| पव्हयांलागीं ||३९४|| पैं भक्ति एकी मी जाणें| तेथ सानें थोर न म्हणे| आम्ही भावाचे पाहुणे| भलतेया ||३९५|| येर पत्र पुष्प फळ| हें भजावया मिस केवळ| वांचूनि आमुचा लाग निष्कळ| भक्तितत्त्व ||३९६|| म्हणौनि अर्जुना अवधारीं| तूं बुद्धी एकी सोपारी करीं| तरि सहजें आपुलिया मनोमंदिरीं| न विसंबें मातें ||३९७|| यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत् | यत्तपस्यसि कौन्तेय तत्कुरुष्व मदर्पणम् ||२७|| जे जे कांहीं व्यापार करिसी| कां भोग हन भोगिसी| अथवा यज्ञीं यजिसी| नानाविधीं ||३९८|| नातरी पात्रविशेषें दानें| कां सेवकां देसी जीवनें| तपादि हन साधनें| व्रतें करिसी ||३९९|| तें क्रियाजात आघवें| जें जैसें निपजेल स्वभावें| तें भावना करोनि करावें| माझिया मोहरा ||४००|| परि सर्वथा आपुले जीवीं| केलियाची से कांहींचि नुरवीं| ऐसीं धुवोनि कर्में द्यावीं| माझियां हातीं ||४०१|| शुभाशुभफलैरेवं मोक्ष्यसे कर्मबन्धनैः | संन्यासयोगयुक्तात्मा विमुक्तो मामुपैष्यसि ||२८|| मग अग्निकुंडीं बीजें घातलीं| तियें अंकुरदशे जेवीं मुकलीं| तेवीं न फळतीचि मज अर्पिलीं| शुभाशुभें ||४०२|| अगा कर्में जैं उरावें| तैं तिहीं सुखदुःखीं फळावें| आणि तयातें भोगावया यावें| देहा एका ||४०३|| ते उगाणिलें मज कर्म| तेव्हांचि पुसिलें मरण जन्म| जन्मासवें श्रम| वरचिलही गेले ||४०४|| म्हणौनि अर्जुना यापरी| पाहेचा वेळु नव्हेल भारी| हे संन्यासयुक्ति सोपारी| दिधली तुज ||४०५|| या देहाचिया बांदोडी न पडिजे| सुखदुःखांचियां सागरीं न बुडिजे| सुखें सुखरूपा घडिजे| माझियाचि आंगा ||४०६|| समो~हं सर्वभूतेषु न मे द्वेष्यो~स्ति न प्रियः | ये भजन्ति तु मां भक्त्या मयि ते तेषु चाप्यहम् ||२९|| तो मी पुससी कैसा| तरि जो सर्वभूतीं सदा सरिसा| जेथ आपपरु ऐसा| भागु नाहीं ||४०७|| जे ऐसिया मातें जाणोनि| अहंकाराचा कुरुठा मोडोनि| जे जीवें कर्में करूनि| मातें भजलें ||४०८|| ते वर्तत दिसती देहीं| परि ते देहीं ना माझ्या ठायीं| आणि मी तयांच्या हृदयीं| समग्र असे ||४०९|| सविस्तर वटत्व जैसें| बीजकणिकेमाजीं असे| आणि बीजकणु वसे| वटीं जेवीं ||४१०|| तेवीं आम्हां तयां परस्परें| बाहेरी नामाचींचि अंतरें| वांचूनि आंतुवट वस्तुविचारें| मी तेचि ते ||४११|| आतां जायांचें जैसें लेणें| आंगावरी आहाचवाणें| तैसें देहधरणें| उदास तयांचें ||४१२|| परिमळु निघालिया पवनापाठीं| मागें वोस फूल राहे देंठीं| तैसें आयुष्याचिये मुठी| केवळ देह ||४१३|| येर अवष्टंभु जो आघवा| तो आरूढोनि मद्भावा| मजचि आंतु पांडवा| पैठा जाहला ||४१४|| अपि चेत् सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक् | साधुरेव स मन्तव्यः सम्यग्व्यवसितो हि सः ||३०|| ऐसे भजतेनि प्रेमभावें| जयां शरीरही पाठीं न पवे| तेणें भलतया व्हावें| जातीचिया ||४१५|| आणि आचरण पाहतां सुभटा| तो दुष्कृताचा कीर सेल वांटा| परि जीवित वेंचिलें चोहटां| भक्तीचिया कीं ||४१६|| अगा अंतींचिया मती| साचपण पुढिले गती| म्हणौनि जीवित जेणें भक्ती| दिधलें शेखीं ||४१७|| तो आधीं जरी दुराचारी| तरी सर्वोत्तमुचि अवधारीं| जैसा बुडाला महापुरीं| न मरतु निघाला ||४१८|| तयाचें जीवित ऐलथडिये आलें| म्हणौनि बुडालेपण जेवीं वायां गेलें| तेवीं नुरेचि पाप केलें| शेवटलिये भक्ती ||४१९|| यालागीं दुष्कृती जऱ्ही जाहाला| तरी अनुतापतीर्थीं न्हाला| न्हाऊनि मजआंतु आला| सर्वभावें ||४२०|| तरी आतां पवित्र तयाचेंचि कुळ| अभिजात्य तेंचि निर्मळ| जन्मलेयाचें फळ| तयासीच जोडलें ||४२१|| तो सकळही पढिन्नला| तपें तोचि तपिन्नला| अष्टांग अभ्यासिला| योगु तेणें ||४२२|| हें असो बहुत पार्था| तो उतरला कर्में सर्वथा| जयाची अखंड गा आस्था| मजचिलागीं ||४२३|| अवघिया मनोबुद्धीचिया राहटी| भरोनि एकनिष्ठेची पेटी| मजमाजीं किरीटी| निक्षेपिलीं जेणें ||४२४|| क्षिप्रं भवति धर्मात्मा शश्वच्छान्तिं निगच्छति | कौन्तेय प्रतिजानीहि न मे भक्तः प्रणश्यति ||३१|| तो आतां अवसरें मजसारिखा होईल| ऐसा हन भाव तुज जाईल| हां गा अमृताआंत राहील| तया मरण कैचें ? ||४२५|| पैं सूर्यु जो वेळु नुदैजे| तया वेळा कीं रात्रि म्हणिजे| तेवीं माझिये भक्तीविण जें कीजे| तें महापाप नोहें ? ||४२६|| म्हणौनि तयाचिया चित्ता| माझी जवळिक पंडुसुता| तेव्हांचि तो तत्त्वता| स्वरूप माझें ||४२७|| जैसा दीपें दीपु लाविजे| तेथ आदील कोण हें नोळखिजे| तैसा सर्वस्वें जो मज भजे| तो मीचि होऊनि ठाके ||४२८|| मग माझी नित्य शांती| तया दशा तेचि कांती| किंबहुना जिती| माझेनि जीवें ||४२९|| एथ पार्था पुढतपुढती| तेंचि तें सांगों किती| जरी मियां चाड तरी भक्ती| न विसंबिजे गा ||४३०|| अगा कुळाचिया चोखटपणा नलगा| आभिजात्य झणीं श्लाघा| व्युत्पत्तीचा वाउगा| सोसु कां वहावा ? ||४३१|| कां रूपवयसा माजा| आथिलेपणें कां गाजा ? | एक भाव नाहीं माझा| तरी पाल्हाळ तें ||४३२|| कणेंविण सोपटें| कणसें लागलीं घनदाटें| काय करावें गोमटें| वोस नगर ? ||४३३|| नातरी सरोवर आटलें| रानीं दुःखिया दुःखी भेटलें| कां वांझ फुलीं फुललें| झाड जैसें ||४३४|| तैसें सकळ तें वैभव| अथवा कुळ जाति गौरव| जैसें शरीर आहे सावेव| परि जीवचि नाहीं ||४३५|| तैसें माझिये भक्तीविण| जळो तें जियालेंपण| अगा पृथ्वीवरी पाषाण| नसती काईं ? ||४३६|| पैं हिंवराची दाट साउली| सज्जनीं जैसी वाळिली| तैसीं पुण्यें डावलूनि गेलीं| अभक्तांतें ||४३७|| निंब निंबोळियां मोडोनि आला| तरी तो काउळियांसीचि सुकाळु जाहला| तैसा भक्तिहीनु वाढिन्नला| दोषांचिलागीं ||४३८|| कां षड्रस खापरीं वाढिले| वाढूनि चोहटां ठेविले| ते सुणियांचेचि ऐसे झाले| जियापरी ||४३९|| तैसें भक्तिहीनाचें जिणें| जो स्वप्नींहि परि सुकृत नेणे| संसारदुःखासि भाणें| वोगरिलें ||४४०|| म्हणौनि कुळ उत्तम नोहावें| जाती अंत्यजहि व्हावें| वरि देहाचेनि नांवें| पशूचेंहि लाभो ||४४१|| पाहें पां सावजें हातिरूं धरिलें| तेणें तया काकुळती मातें स्मरिलें| कीं तयाचें पशुत्व वावो जाहलें| पावलिया मातें ||४४२|| मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य ये~पि स्युः पापयोनयः | स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्ते~पि यान्ति परां गतिम् ||३२|| अगा नांवें घेतां वोखटीं| जे आघवेया अधमांचिये शेवटीं| तिये पापयोनींही किरीटी| जन्मले जे ||४४३|| ते पापयोनि मूढ| मूर्ख जैसे कां दगड| परि माझ्यां ठायीं दृढ| सर्वभावें ||४४४|| जयांचिये वाचें माझे आलाप| दृष्टी भोगी माझेंचि रूप| जयांचें मन संकल्प| माझाचि वाहे ||४४५|| माझिया कीर्तीविण| जयांचे रिते नाहीं श्रवण| जयां सर्वांगीं भूषण| माझी सेवा ||४६|| जयांचे ज्ञान विषो नेणे| जाणीव मज एकातेंचि जाणे| जया ऐसें लाभे तरी जिणें| एऱ्हवीं मरण ||४४७|| ऐसा आघवाचि परी पांडवा| जिहीं आपुलिया सर्वभावा| जियावयालागीं वोलावा| मीचि केला ||४४८|| ते पापयोनीही होतु कां| ते श्रुताधीतही न होतु कां| परि मजसीं तुकितां तुकां| तुटी नाहीं ||४४९|| पाहें पां भक्तीचेनि आथिलेपणें| दैत्यीं देवां आणिलें उणें| माझें नृसिंहत्व लेणें| जयाचिये महिमें ||४५०|| तो प्रल्हादु गा मजसाठीं| घेतां बहुतें संकटे सदा किरीटी| कां जें मियां द्यावें ते गोष्टी| तयाचिया जोडे ||४५१|| एऱ्हवीं दैत्यकुळ साचोकारें| परि इंद्रही सरी न लाहे उपरें| म्हणौनि भक्ति गा एथ सरे| जाति अप्रमाण ||४५२|| राजाज्ञेचीं अक्षरें आहाती| तियें चामा एका जया पडती| तया चामासाठीं जोडती| सकळ वस्तु ||४५३|| वांचूनि सोनें रुपें प्रमाण नोहे| एथ राजाज्ञाचि समर्थ आहे| तेंचि चाम एक जैं लाहे| तेणें विकती आघवीं ||४५४|| तैसें उत्तमत्व तैंचि तरे| तैंचि सर्वज्ञता सरे| जैं मनोबुद्धि भरे| माझेनि प्रेमें ||४५५|| म्हणौनि कुळ जाति वर्ण| हें आघवेंचि गा अकारण| एथ अर्जुना माझेपण| सार्थक एक ||४५६|| तेंचि भलतेणें भावें| मन मज आंतु येतें होआवें| आलें तरी आघवें| मागील वावो ||४५७|| जैसें तंवचि वहाळ वोहळ| जंव न पवती गंगाजळ| मग होऊनि ठाकती केवळ| गंगारूप ||४५८|| कां खैर चंदन काष्ठें| हे विवंचना तंवचि घटे| जंव न घापती एकवटे| अग्नीमाजीं ||४५९|| तैसे क्षत्री वैश्य स्त्रिया| कां शूद्र अंत्यजादि इया| जाती तंवचि वेगळालिया| जंव न पवती मातें ||४६०|| मग जाती व्यक्ती पडे बिंदुलें| जेव्हां भावें होती मज मीनलें| जैसे लवणकण घातले| सागरामाजीं ||४६१|| तंववरी नदानदींचीं नांवें| तंवचि पूर्वपश्चिमेचे यावे| जंव न येती आघवे| समुद्रामाजीं ||४६२|| हेंचि कवणें एकें मिसें| चित्त माझे ठायीं प्रवेशे| येतुलें हो मग आपैसें| मीचि होणें असे ||४६३|| अगा वरी फोडावयाचि लागीं| लोहो मिळो कां परिसाचे आंगीं| कां जे मिळतिये प्रसंगी| सोनेंचि होईल ||४६४|| पाहें पां वालभाचेनि व्याजें| तिया व्रजांगनांचीं निजें| मज मीनलिया काय माझें| स्वरूप नव्हती ? ||६५|| नातरी भयाचेनि मिसें| मातें न पविजेचि काय कंसें ? | कीं अखंड वैरवशें| चैद्यादिकीं ||४६६|| अगा सोयरेपणेंचि पांडवा| माझें सायुज्य यादवां| कीं ममत्वें वसुदेवा- | दिकां सकळां ||४६७|| नारदा ध्रुवा अक्रूरा| शुका हन सनत्कुमारा| यां भक्तीं मी धनुर्धरा| प्राप्यु जैसा ||४६८|| तैसाचि गोपीकांसि कामें| तया कंसा भयसंभ्रमें| येरां घातकां मनोधर्में| शिशुपालादिकां ||४६९|| अगा मी एकुलाणीचें खागें| मज येवों पां भलतेनि मार्गें| भक्ती कां विषयविरागें| अथवा वैरें ||४७०|| म्हणौनि पार्था पाहीं| प्रवेशावया माझ्या ठायीं| उपायांची नाहीं| वाणी एथ ||४७१|| आणि भलतिया जातीं जन्मावें| मग भजिजे कां विरोधावें| परि भक्त कां वैरिया व्हावें| माझियाचि ||४७२|| अगा कवणें एकें बोलें| माझेपण जऱ्ही जाहालें| तरी मी होणें आलें| हाता निरुतें ||४७३|| यालागीं पापयोनीही अर्जुना| कां वैश्य शूद्र अंगना| मातें भजतां सदना| माझिया येती ||४७४|| किं पुनर्ब्राह्मणाः पुण्या भक्ता राजर्षयस्तथा | अनित्यमसुखं लोकमिमं प्राप्य भजस्व माम् ||३३|| मग वर्णांमाजीं छत्रचामर| स्वर्ग जयांचें अग्रहार| मंत्रविद्येसि माहेर| ब्राह्मण जे ||४७५|| जे पृथ्वीतळींचें देव| जे तपोवतार सावयव| सकळ तीर्थांसि दैव| उदयलें जें ||४७६|| जेथ अखंड वसिजे यागीं| जे वेदांची वज्रांगी| जयांचेनि दिठीचिया उत्संगीं| मंगळ वाढे ||४७७|| जयांचिये आस्थेचेनि वोलें| सत्कर्म पाल्हाळीं गेलें| संकल्पें सत्य जियालें| जियांचेनि ||४७८ || जयांचेनि गा बोलें| अग्नीसि आयुष्य जाहालें| म्हणौनि समुद्रें पाणी आपुलें| दिधलें यांचिया प्रीती ||४७९|| मियां लक्ष्मी डावलोनि केली परौती| फेडोनि कौस्तुभ घेतला हातीं| मग वोढविली वक्षस्थळाची वाखती| चरणरजां ||४८०|| आझुनि पाउलाची मुद्रा| मी हृदयीं वाहें गा सुभद्रा| जे आपुलिया दैवसमुद्रा| जतनेलागीं ||४८१|| जयांचा कोप सुभटा| काळाग्निरुद्राचा वसौटा| जयांचे प्रसादीं फुकटा| जोडती सिद्धी ||४८२|| ऐसे पुण्यपूज्य जे ब्राह्मण| आणि माझ्या ठायीं अतिनिपुण| आतां मातें पावती हे कवण| समर्थावें ? ||४८३|| पाहें पां चंदनाचेनि अंगानिळें| शिवतिले निंब होते जे जवळें| तिहीं निर्जिवींही देवांचीं निडळें| बैसणीं केलीं ||४८४|| मग तो चंदनु तेथ न पवे| ऐसें मनीं कैसेनि धरावें| अथवा पातला हें समर्थावें| तेव्हां कायी साच ? ||४८५|| जेथ निववील ऐशिया आशा| हरें चंद्रमा आधा ऐसा| वाहिजत असे शिरसा| निरंतर ||४८६|| तेथ निवविता आणि सगळा| परिमळें चंद्राहूनि आगळा| तो चंदनु केवीं अवलीळा| सर्वांगीं न बैसे ? ||४८७|| कां रथ्योदकें जियेचिये कासे| लागलिया समुद्र जालीं अनायासें| तिये गंगेसि काय अनारिसें| गत्यंतर असे ? ||४८८|| म्हणौनि राजर्षि कां ब्राह्मण| जयां गति मति मीचि शरण्य| तयां त्रिशुद्धी मीच निर्वाण| स्थितीही मीचि ||४८९|| यालागीं शतजर्जर नावें| रिगोनि केवीं निश्चिंत होआवें| कैसेनि उघडिया असावें| शस्त्रवर्षीं ||४९०|| आंगावरी पडतां पाषाण| न सुवावें केवीं वोडण| रोगें दाटला आणि उदासपण| वोखदेंसी ? ||४९१|| जेथ चहूंकडे जळत वणवा| तेथूनि न निगिजे केवीं पांडवा| तेवीं लोकां येऊनि सोपद्रवां| केवीं न भजिजे मातें ||४९२|| अगा मातें न भजावयालागीं| कवण बळ पां आपुलिया आंगीं| काई घरीं कीं भोगी| निश्चिंती केलीं ? ||४९३|| नातरी विद्या कीं वयसा| ययां प्राणियांसि हा ऐसा| मज न भजतां भरंवसा| सुखाचा कोण ? ||४९४|| तरी भोग्यजात जेतुलें| तें एका देहाचिया निकिया लागलें| आणि एथ देह तंव असे पडिलें| काळाचिये तोंडीं ||४९५|| बाप दुःखाचें केणें सुटलें| जेथ मरणाचे भरे लोटले| तिये मृत्युलोकींचिये शेवटिलें| येणें जाहालें हाटवेळे ||४९६|| आंता सुखेंसि जीविता| कैंचीं ग्राहिकी किजेल पंडुसुता| काय राखोंडी फुंकितां| दीपु लागे ? ||४९७|| अगा विषाचे कांदे वाटुनी| जो रसु घेईजे पिळुनी| तया नाम अमृत ठेवुनी| जैसें अमर होणें ||४९८|| तेवीं विषयांचें जें सुख| तें केवळ परम दुःख| परि काय कीजे मूर्ख| न सेवितां न सरे ||४९९|| कां शीस खांडूनि आपुलें| पायींच्या खतीं बांधिलें| तैसें मृत्युलोकींचें भलें| आहे आघवें ||५००|| म्हणौनि मृत्युलोकीं सुखाची कहाणी| ऐकिजेल कवणाचिये श्रवणीं| कैंची सुखनिद्रा अंथरुणीं| इंगळांच्या ||५०१|| जिये लोकींचा चंद्र क्षयरोगी| जेथ उदयो होय अस्तालागीं| दुःख लेऊनि सुखाची आंगीं| सळित जगातें ||५०२|| जेथ मंगळाचिया अंकुरीं| सवेंचि अमंगळाची पडे पोहरी| मृत्यु उदराचिया परिवरी| गर्भु गिंवसी ||५०३|| जें नाहीं तयातें चिंतवी| तंव तेंचि नेइजे गंधर्वीं| गेलियाची कवणें गांवीं| शुद्धी न लगे ||५०४|| अगा गिंवसितां आघविया वाटी| परतलें पाऊलचि नाहीं किरीटी| सैंघ निमालियांचिया गोठी| तियें पुराणें जेथिंचीं ||५०५|| जेथिंचिये अनित्यतेची थोरी| करितया ब्रह्मयाचे आयुष्यवेरी| कैसें नाहीं होणें अवधारीं| निपटूनियां ||५०६|| ऐसी लोकींची जिये नांदणूक| तेथ जन्मले आथि जे लोक| तयांचिये निश्चिंतीचें कौतुक| दिसत असे ||५०७|| पैं दृष्टादृष्टाचिये जोडी- | लागीं भांडवल न सुटे कवडी| जेथ सर्वस्वें हानि तेथ कोडी| वेंचिती गा ||५०८|| जो बहुवें विषयविलासें गुंफे| तो म्हणती उवाईं पडिला सापें| जो अभिलाषभारें दडपे| तयातें सज्ञान म्हणती ||५०९|| जयाचें आयुष्य धाकुटें होय| बळ प्रज्ञा जिरौनि जाय| तयाचे नमस्कारिती पाय| वडील म्हणुनी ||५१०|| जंव जंव बाळ बळिया वाढे| तंव तंव भोजे नाचती कोडें| आयुष्य निमालें आंतुलियेकडे| ते ग्लानीचि नाहीं ||५११|| जन्मलिया दिवसदिवसें| हों लागे काळाचेंचि ऐसें| कीं वाढती करिती उल्हासें| उभविती गुढिया ||५१२|| अगा मर हा बोलु न साहती| आणि मेलिया तरी रडती| परि असतें जात न गणिती| गहिंसपणें ||५१३|| दर्दूर सापें गिळिजतु आहे उभा| कीं तो मासिया वेंटाळी जिभा| तैसें प्राणिये कवणा लोभा| वाढविती तृष्णा ||५१४|| अहा कटकटा हें वोखटें| इये मृत्युलोकींचें उफराटें| एथ अर्जुना जरी अवचटें| जन्मलासी तूं ||५१५|| तरि झडझडोनि वहिला निघ| इये भक्तीचिये वाटे लाग| जिया पावसी अव्यंग| निजधाम माझें ||५१६|| मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु | मामेवैष्यसि युक्त्वैवमात्मानं मत्परायणः ||३४|| ॐ तत्सदिति श्रीमद्भ्गवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे राजविद्याराजगुह्ययोगो नाम नवमोऽध्यायः ||९अ || तूं मन हें मीचि करीं| माझिया भजनीं प्रेम धरीं| सर्वत्र नमस्कारीं| मज एकातें ||५१७|| माझेनि अनुसंधानें देख| संकल्पु जाळणें निःशेख| मद्याजी चोख| याचि नांव ||५१८|| ऐसा मियां आथिला होसी| तेथ माझियाचि स्वरूपा पावसी| हें अंतःकरणींचें तुजपासीं| बोलिजत असें ||५१९|| अगा अवघिया चोरिया आपुलें| जें सर्वस्व आम्हीं असें ठेविलें| तें पावोनि सुख संचलें| होऊनि ठासी ||५२०|| ऐसें सांवळेनि परब्रह्में| भक्तकामकल्पद्रुमें| बोलिलें आत्मारामें| संजयो म्हणे ||५२१|| अहो ऐकिजत असें कीं अवधारा| तंव इया बोला निवांत म्हातारा| जैसा म्हैसा नुठी कां पुरा| तैसा उगाचि असे ||५२२|| तेथ संजयें माथा तुकिला| अहा अमृताचा पाऊस वर्षला| कीं हा एथ असतुचि गेला| सेजिया गांवा ||५२३|| तऱ्ही दातारु हा आमुचा| म्हणौनि हें बोलतां मैळेल वाचा| काय कीजे ययाचा| स्वभावोचि ऐसा ||५२४|| परि बाप भाग्य माझें| जे वृत्तांतु सांगावयाचेनि व्याजें| कैसा रक्षिलों मुनिराजें| श्रीव्यासदेवें ||५२५|| येतुलें हें वाड सायासें| जंव बोलत असे दृढमानसें| तंव न धरवेचि आपुलिया ऐसें| सात्त्विकें केलें ||५२६|| चित्त चाकाटलें आटु घेत| वाचा पांगुळली जेथिंची तेथ| आपाद कंचुकित| रोमांच आले ||५२७|| अर्धोन्मीलित डोळे| वर्षताति आनंदजळें| आंतुलिया सुखोर्मींचेनि बळें| बाहेरी कांपे ||५२८|| पैं आघवाचि रोममूळीं| आली स्वेदकणिका निर्मळी| लेइला मोतियांची कडियाळीं| आवडे तैसा ||५२९|| ऐसा महासुखाचेनि अतिरसें| जेथ आटणी हों पाहे जीवदशे| तेथ निरोपिलें व्यासें| तें नेदीच हों ||५३०|| आणिक श्रीकृष्णाचें बोलणें| घोकरी आलें श्रवणें| कीं देहस्मृतीचा तेणें| वापसा केला ||५३१|| तेव्हां नेत्रींचें जळ विसर्जी| सर्वांगींचा स्वेदु परिमार्जीं| तेवींचि अवधारा म्हणे हो जी| धृतराष्ट्रातें ||५३२|| आतां श्रीकृष्णवाक्यबीजा निवाडु| आणि संजय सात्त्विकाचा बिवडु| म्हणौनि श्रोतयां होईल सुरवाडु| प्रमेय पिकाचा ||५३३|| अहो अळुमाळ अवधान देयावें| येतुलेनि आनंदाचे राशीवरी बैसावें| बाप श्रवणेंद्रिया दैवें| घातली माळ ||५३४|| म्हणौनि विभूतींचा ठावो| अर्जुना दावील सिद्धांचा रावो| तो ऐका म्हणे ज्ञानदेवो| निवृत्तीचा ||५३५|| इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां भावार्थदीपिकायां नवमोऽध्यायः ||