||ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका अध्याय ७ || ||ॐ श्री परमात्मने नमः || अध्याय सातवा | ज्ञानविज्ञानयोगः | श्रीभगवानुवाच | मय्यासक्तमनाः पार्थ योगं युञ्जन्मदाश्रयः | असंशयं समग्रं मां यथा ज्ञास्यसि तच्छृणु ||१|| ज्ञानं तेऽहं सविज्ञानमिदं वक्ष्याम्यशेषतः | यज्ञात्वा नेह भूयोऽन्यज्ञातव्यमवशिष्यते ||२|| आइका मग तो श्रीअनंतु| पार्थातें असे म्हणतु| पैं गा तूं योगयुक्तु| जालासि आतां ||१|| मज समग्रातें जाणसी ऐसें| आपुलिया तळहातींचें रत्न जैसें| तुज ज्ञान सांगेन तैसें| विज्ञानेंसीं ||२|| एथ विज्ञानें काय करावें| ऐसें घेसी जरी मनोभावें| तरी पैं आधीं जाणावें| तेंचि लागे ||३|| मग ज्ञानाचिये वेळे| झांकती जाणिवेचे डोळे| जैसी तीरीं नाव न ढळे| टेकलीसांती ||४|| तैसी जाणीव जेथ न रिघे| विचार मागुता पाउलीं निघे| तर्कु आयणी नेघे| आंगीं जयांच्या ||५|| अर्जुना तया नांव ज्ञान| येर प्रपंचु हें विज्ञान| तेथ सत्यबुद्धि तें अज्ञान| हेंही जाण ||६|| आतां अज्ञान अवघें हरपे| विज्ञान निःशेष करपे| आणि ज्ञान तें स्वरूपें| होऊनि जाइजे ||७|| जेणें सांगतयाचें बोलणें खुंटे| ऐकतयाचें व्यसन तुटे| हें जाणणें सानें मोठें| उरों नेदी ||८|| ऐसें वर्म जें गूढ| तें किजेल वाक्यारूढ| जेणें थोडेन पुरे कोड| बहुत मनींचें ||९|| मनुष्याणां सहस्त्रेषु कश्चिद्यतति सिद्धये | यततामपि सिद्धानां कश्चिन्मां वेत्ति तत्त्वतः ||३|| पैं गा मनुष्यांचिया सहस्तशां- | माजीं विपाइले याचि धिंवसा| तैसें या धिंवसेकरां बहुवसां| माजीं विरळा जाणे ||१०|| जैसा भरलेया त्रिभुवना- | आंतु एकएकु चांगु अर्जुना| निवडूनि कीजे सेना| लक्षवरी ||११|| कीं तयाही पाठीं| जे वेळीं लोह मांसातें घांटी| ते वेळीं विजयश्रियेच्या पाटीं| एकुची बैसे ||१२|| तैसें आस्थेच्या महापुरीं| रिघताती कोटिवरी| परी प्राप्तीच्या पैलतीरीं| विपाइला निगे ||१३|| म्हणौनि सामान्य गा नोहे| हें सांगतां वडिल गोठी आहे| परी तें बोलों येईल पाहें| आता प्रस्तुत ऐकें ||१४|| भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च | अहंकार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा ||४|| तरी अवधारीं गा धनंजया| हे महदादिक माझी माया| जैसी प्रतिबिंबे छाया| निजांगाची ||१५|| आणि इयेतें प्रकृति म्हणिजे| जे अष्टधा भिन्न जाणिजे| लोकत्रय निपजे| इयेस्तव ||१६|| हे अष्टधा भिन्न कैसी| ऐसा ध्वनि धरिसी जरी मानसीं| तरी तेचि गा आतां परियेसीं| विवंचना ||१७|| आप तेज गगन| मही मारुत मन| बुद्धि अहंकारु हे भिन्न| आठै भाग ||१८|| अपरेयमितस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम् | जीवभूतां महाबाहो ययेदं धार्यते जगत् ||५|| या आठांची जे साम्यावस्था| ते माझी परम प्रकृति पार्था| तिये नाम व्यवस्था| जीवु ऐसी ||१९|| जे जडातें जीववी| चेतनेतें चेतवी| मना करवीं मानवी| शोक मोहो ||२०|| पैं बुद्धीच्या अंगीं जाणणें| तें जिये जवळिकेचें करणें| जिया अहंकाराचेनि विंदाणें| जगचि धरिजे ||२१|| एतद्योनीनि भूतानि सर्वाणीत्युपधारय | अहं कृत्स्नस्य जगतः प्रभवः प्रलयस्तथा ||६|| ते सूक्ष्म प्रकृति कोडें| जैं स्थूळाचिया आंगा घडे| तैं भूतसृष्टीची पडे| टांकसाळ ||२२|| चतुर्विध ठसा| उमटों लागे आपैसा| मोला तरी सरसा| परी थरचि आनान ||२३|| होती चौऱ्यांशीं लक्ष थरा| येरा मिती नेणिजे भांडारा| भरे आदिशून्याचा गाभारा| नाणेयांसी ||२४|| ऐसें एकतुके पांचभौतिक| पडती बहुवस टांक| मग तिये समृद्धीचे लेख| प्रकृतीचि धरी ||२५|| जे आखूनि नाणें विस्तारी| पाठी तयाची आटणी करी| माजीं कर्माकर्माचिया व्यवहारीं| प्रवर्तु दावी ||२६|| हें रूपक परी असो| सांगों उघड जैसें परियेसों| तरी नामरूपाचा अतिसो| प्रकृतीच कीजे ||२७|| आणि प्रकृति तंव माझ्या ठायीं| बिंबे येथें आन नाहीं| म्हणौनि आदि मध्य अवसान पाहीं| जगासि मी ||२८|| मत्तः परतरं नान्यत्किंचिदस्ति धनंजय | मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव ||७|| हें रोहिणीचें जळ| तयाचें पाहतां येइजे मूळ| तैं रश्मि नव्हती केवळ| होय तें भानु ||२९|| तयाचिपरी किरीटी| इया प्रकृती जालिये सृष्टी| जैं उपसंहरूनि कीजेल ठी| तैं मीचि आहें ||३०|| ऐसें होय दिसे न दिसे| हें मजचि माजीं असे| मियां विश्व धरिजे जैसें| सूत्रें मणि ||३१|| सुवर्णाचे मणी केले| ते सोनियाचे सुतीं वोविले| तैसें म्यां जग धरिलें| सबाह्याभ्यंतरीं ||३२|| रसोऽहमप्सु कौन्तेय प्रभास्मि शशिसूर्ययोः | प्रणवः सर्ववेदेषु शब्दः खे पौरुषं नृषु ||८|| पुण्यो गन्धः पृथिव्यां च तेजश्चास्मि विभावसौ | जीवनं सर्वभूतेषु तपश्चास्मि तपस्विषु ||९|| म्हणौनि उदकीं रसु| कां पवनीं जो स्पर्शु| शशिसूर्यीं जो प्रकाशु| तो मीचि जाण ||३३|| तैसाचि नैसर्गिकु शुद्धु| मी पृथ्वीच्या ठायीं गंधु| गगनीं मी शब्दु| वेदीं प्रणवु ||३४|| नराच्या ठायीं नरत्व| जें अहंभाविये सत्त्व| तें पौरुष मी हें तत्त्व| बोलिजत असे ||३५|| अग्नि ऐसें आहाच| तेज नामाचें आहे कवच| तें परतें केलिया साच| निजतेज तें मी ||३६|| आणि नानाविध योनी| जन्मोनि भूतें त्रिभुवनीं| वर्तत आहाति जीवनीं| आपुलाल्या ||३७|| एकें पवनेंचि पिती| एकें तृणास्तव जिती| एकें अन्नाधारें राहती| जळें एकें ||३८|| ऐसें भूतांप्रति आनान| जें प्रकृतिवशें दिसे जीवन| तें आघवाठायीं अभिन्न| मीचि एक ||३९|| बीजं मां सर्वभूतानां विद्धि पार्थ सनातनम् | बुद्धिर्बुद्धिमतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम् ||१०|| बलं बलवतां चाहं कामरागविवर्जितम् | धर्माविरुद्धो भूतेषु कामोऽस्मि भरतर्षभ ||११|| पैं आदिचेनि अवसरें| विरूढे गगनाचेनि अंकुरें| जे अंतीं गिळी अक्षरें| प्रणवपीठींचीं ||४०|| जंव हा विश्वाकारु असे| तंव जें विश्वाचिसारिखें दिसे| मग महाप्रळयदशे| कैसेंही नव्हे ||४१|| ऐसें अनादि जें सहज| तें मी गा विश्वबीज| हें हातातळीं तुज| देइजत असे ||४२|| मग उघड करूनि पांडवा| जैं हे आणिसील सांख्याचिया गांवा| तैं ययाचा उपेगु बरवा| देखशील ||४३|| परी हे अप्रासंगिक आलाप| आतां असतु न बोलों संक्षेप| जाण तपियांच्या ठायीं तप| तें रूप माझें ||४४|| बळियांमाजीं बळ| तें मी जाणें अढळ| बुद्धिमंतीं केवळ| बुद्धि तें मी ||४५|| भूतांच्या ठायीं कामु| तो मी म्हणे आत्मारामु| जेणें अर्थास्तव धर्मु| थोरु होय ||४६|| एऱ्हवीं विकाराचेनि पैसे| करी कीर इंद्रियांचि ऐसें| परी धर्मासि वेखासें| जावों नेदी ||४७|| जो अप्रवृत्तीचा अव्हांटा| सांडूनि विधीचिया निघे वाटा| तेवींचि नियमाचा दिवटा| सवें चाले ||४८|| कामु ऐसिया वोजा प्रवर्ते| म्हणौनि धर्मासि होय पुरतें| मोक्षतीर्थींचे मुक्तें| संसार भोगी ||४९|| जो श्रुतिगौरवाच्या मांडवीं| काम सृष्टीचा वेलु वाढवी| जंव कर्मफळेंसि पालवी| अपवर्गीं टेंके ||५०|| ऐसा नियुत कां कंदर्पु| जो भूतां या बीजरूपु| तो मी म्हणे बापु| योगियांचा ||५१|| हें एकेक किती सांगावें| आतां वस्तुजातचि आघवें| मजपासूनि जाणावें| विकारलें असे ||५२|| ये चैव सात्त्विका भावा राजसास्तामसाश्च ये | मत्त एवेति तान्विद्धि न त्वहं तेषु ते मयि ||१२|| जे सात्त्विक हन भाव| कां रजतमादि सर्व| तें ममरूपसंभव| वोळखें तूं ||५३|| हे जाले तरी माझ्या ठायीं| परी तयामाजीं मी नाहीं| जैसी स्वप्नींच्या डोहीं| जागृति न बुडे ||५४|| जैसी रसाचीच सुघट| बीजकणिका घनवट| परी तियेस्तव होय काष्ठ| अंकुरद्वारें ||५५|| मग तया काष्ठाच्या ठायीं| सांग पां बीजपण असे काई ? | तैसा मी विकारीं नाहीं| जरी विकारला दिसे ||५६|| पैं गगनीं उपजे आभाळ| परी तेथ गगन नाहीं केवळ| अथवा आभाळीं होय सलिल| तेथ अभ्र नाहीं ||५७|| मग त्या उदकाचेनि आवेशें| प्रगटलें तेज जें लखलखीत दिसे| तिये विजूमाजीं असे| सलिल कायी ? ||५८|| सांगें अग्नीस्तव धूम होये| तिये धूमीं काय अग्नि आहे ? | तैसा विकारु हा मी नोहें| जरी विकारला असे ||५९|| त्रिभिर्गुणमयैर्भावैरेभिः सर्वमिदं जगत् | मोहितं नाभिजानाति मामेभ्यः परमव्ययम् ||१३|| परी उदकीं जाली बाबुळी| ते उदकातें जैसी झांकोळी| कां वायांचि आभाळीं| आकाश लोपे ||६०|| हां गा स्वप्न लटिकें म्हणों ये| परि निद्रावशें बाणलें होये| तंव आठवु काय देत आहे| आपणपेयां ? ||६१|| हें असो डोळ्यांचें| डोळांचि पडळ रचे| तेणें देखणेंपण डोळ्यांचे| न गिळजे कायी ? ||६२|| तैसी हे माझीच बिंबली| त्रिगुणात्मक साउली| कीं मजचि आड वोडवली| जवनिका जैसी ||६३|| म्हणौनि भूतें मातें नेणती| माझींच परी मी नव्हती| जैसी जळींचि जळीं न विरती| मुक्ताफळें ||६४|| पैं पृथ्वीयेचा घटु कीजे| सवेंचि पृथ्वीसि मिळे तरी मेळविजे| एऱ्हवीं तोचि अग्निसंगें सिजे| तरी वेगळा होय ||६५|| तैसें भूतजात सर्व| हे माझेचि कीर अवयव| परि मायायोगें जीव- | दशे आले ||६६|| म्हणौनि माझेचि मी नव्हती| माझेचि मज नोळखती| अहंममताभ्रांती| विषयांध जाले ||६७|| दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया | मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते ||१४|| आतां महदादि हे माझी माया| उतरोनियां धनंजया| मी होईजे हें आया| कैसेनि ये ? ||६८|| जिये ब्रह्माचळाचा आधाडा| पहिलिया संकल्पजळाचा उभडा| सवेंचि महाभूतांचा बुडबुडा| साना आला ||६९|| जे सृष्टिविस्ताराचेनि वोघें| चढत काळकळनेचेनि वेगें| प्रवृत्तिनिवृत्तीचीं तुंगें| तटें सांडी ||७०|| जे गुणघनाचेनि वृष्टिभरें| भरली मोहाचेनि महापूरें| घेऊनि जात नगरें| यमनियमांचीं ||७१|| जे द्वेषाच्या आवर्तीं दाटत| मत्सराचे वळसे पडत| माजीं प्रमादादि तळपत| महामीन ||७२|| जेथ प्रपंचाचीं वळणें| कर्माकर्मांचीं वोभाणें| वरी तरताती वोसाणें| सुखदुःखांचीं ||७३|| रतीचिया बेटा| आदळती कामाचिया लाटा| जेथ जीवफेन संघटा| सैंघ दिसे ||७४|| अहंकाराचिया चळिया| वरि मदत्रयाचिया उकळिया| जेथ विषयोर्मीच्या आकळिया| उल्लाळ घेती ||७५|| उदयास्ताचे लोंढे| पाडीत जन्ममरणाचे चोंढे| जेथ पांचभौतिक बुडबुडे| होती जाती ||७६|| सम्मोह विभ्रम मासे| गिळिताती धैर्याचीं आविसें| तेथ देव्हडे भोंवत वळसे| अज्ञानाचे ||७७|| भ्रांतीचेनि खडुळें| रेवले आस्थेचे अवगाळें| रजोगुणाचेनि खळाळें| स्वर्गु गाजे ||७८|| तमाचे धारसे वाड| सत्त्वाचें स्थिरपण जाड| किंबहुना हे दुवाड| मायानदी ||७९|| पैं पुनरावृत्तीचेनि उभडें| झळंबती सत्यलोकींचे हुडे| घायें गडबडती धोंडे| ब्रह्मगोळकाचे ||८०|| तया पाणियाचेनि वहिलेपणें| अझुनी न धरिती वोभाणें| ऐसा मायापूर हा कवणें| तरिजेल गा ? ||८१|| येथ एक नवलावो| जो जो कीजे तरणोपावो| तो तो अपावो| होय तें एक ||८२|| एक स्वयंबुद्धीच्या बाहीं| रिगाले तयांची शुद्धीचि नाहीं| एक जाणिवेचे डोहीं| गर्वेंचि गिळिले ||८३|| एकीं वेदत्रयाचिया सांगडी| घेतल्या अहंभावाचिया धोंडी| ते मदमीनाच्या तोंडीं| सगळेचि गेले ||८४|| एकीं वयसेचें जाड बांधले| मग मन्मथाचिये कांसे लागले| ते विषयमगरीं सांडिले| चघळूनियां ||८५|| आतां वार्धक्याच्या तरंगा- | माजीं मतिभ्रंशाचा जरंगा| तेणें कवळिजताती पैं गा| चहूंकडे ||८६|| आणि शोकाचा कडा उपडत| क्रोधाच्या आवर्तीं दाटत| आपदागिधीं चुंबिजत| उधवला ठायीं ||८७|| मग दुःखाचेनि बरबटें बोंबले| पाठीं मरणाचिये रेवे रेवले| ऐसे कामाचे कांसे लागले| ते गेले वायां ||८८|| एकीं यजनक्रियेची पेटी| बांधोनि घातली पोटीं| ते स्वर्गसुखाच्या कपाटीं| शिरकोनि ठेले ||८९|| एकीं मोक्षीं लागावयाचिया आशा| केला कर्मबाह्यांचा भरंवसा| परी ते पडिले वळसां| विधिनिषेधांच्या ||९०|| जेथ वैराग्याची नाव न रिगे| विवेकाचा तागा न लगे| वरि कांहीं तरों ये योगें| तरी विपाय तो ||९१|| ऐसें तरी जीवाचिये आंगवणें| इये मायानदीचें तरणें| हें कासयासारिखें बोलणें| म्हणावें पां ||९२|| जरी अपथ्यशीळा व्याधी| कळे साधूसी दुर्जनाची बुद्धी| कीं रागी सांडी रिद्धी| आली सांती ||९३|| जरी चोरां सभा दाटे| अथवा मीनां गळु घोटे| ना तरी भेडा उलटे| विवसी जरी ||९४|| पाडस वागुर करांडी| कां मुंगी मेरु वोलांडी| तरी मायेची पैलथडी| देखती जीव ||९५|| म्हणौनि गा पंडुसुता| जैसी सकामा न जिणवेचि वनिता| तेवीं मायामय हे सरिता| न तरवें जीवां ||९६|| येथ एकचि लीला तरले| जे सर्वभावें मज भजले| तयां ऐलीच थडी सरलें| मायाजळ ||९७|| जयां सद्गुरुतारूं फुडें| जे अनुभवाचे कांसे गाढे| जयां आत्मनिवेदन तरांडे| आकळलें ||९८|| जे अहंभावाचें वोझें सांडुनी| विकल्पाचिया झुळका चुकाउनी| अनुरागाचा निरुता होउनि| पाणिढाळु ||९९|| जया ऐक्याचिया उतारा| बोधाचा जोडला तारा| मग निवृत्तीचिया पैल तीरा| झेंपावले जे ||१००|| ते उपरतीच्या वांवीं सेलत| सोऽहंभावाचेनि थावें पेलत| मग निघाले अनकळित| निवृत्तितटीं ||१०१|| येणें उपायें मज भजले| ते हे माझी माया तरले| परि ऐसे भक्त विपाइले| बहुवस नाहीं ||१०२|| न मां दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः | माययापहृतज्ञाना आसुरं भावमाश्रिताः ||१५|| चतुर्विधा भजन्ते मां जनाः सुकृतिनोऽर्जुन | आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भरतर्षभ ||१६|| जे बहुतां एकां अव्हांतरु| अहंकाराचा भूतसंचारु| जाहला म्हणौनि विसरु| आत्मबोधाचा ||१०३|| ते वेळीं नियमाचें वस्त्र नाठवे| पुढील अधोगतीची लाज नेणवे| आणि करिताति जें न करावें| वेदु म्हणे ||१०४|| पाहें पां शरीराचिया गांवा| जयालागीं आले पांडवा| तो कार्यार्थु आघवा| सांडूनियां ||१०५|| इंद्रियग्रामींचे राजबिदीं| अहंममतेचिया जल्पवादीं| विकारांतरांचि मांदीं| मेळवूनियां ||१०६|| दुःखशोकांच्या घाईं| मारिलियाची सेचि नाहीं| हे सांगावया कारण काई| जे ग्रासिले माया ||१०७|| म्हणौनि ते मातें चुकले| ऐका चतुर्विध मज भजले| जिहीं आत्महित केलें| वाढतें गा ||१०८|| तो पहिला आर्तु म्हणिजे| दुसरा जिज्ञासु बोलिजे| तिजा अर्थार्थी जाणिजे| ज्ञानिया चौथा ||१०९|| तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्यते | प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च मम प्रियः ||१७|| तेथ आर्तु तो आर्तीचेनि व्याजें| जिज्ञासु तो जाणावयालागीं भजे| तिजेनि तेणें इच्छिजे| अर्थसिद्धि ||११०|| मग चौथियाच्या ठायीं| कांहींचि करणें नाहीं| म्हणौनि भक्तु एकु पाहीं| ज्ञानिया जो ||१११|| जे तया ज्ञानाचेनि प्रकाशें| फिटलें भेदाभेदांचें कडवसें| मग मीचि जाहला समरसें| आणि भक्तुही तेवींचि ||११२|| परि आणिकांचिये दिठी नावेक| जैसा स्फटिकुचि आभासे उदक| तैसा ज्ञानी नव्हे कौतुक| सांगतां तो ||११३|| जैसा वारा कां गगनीं विरे| मग वारेपण वेगळें नुरे| तेवीं भक्त हे पैज न सरे| जरी ऐक्या आला ||११४|| जरी पवनु हालवूनि पाहिजे| तरी गगनावेगळा देखिजे| एऱ्हवीं गगन तो सहजें| असे जैसें ||११५|| तैसें शरीरीं हन कर्में| तो भक्तु ऐसा गमे| परी अंतरप्रतीतिधर्मे| मीचि जाहला ||११६|| आणि ज्ञानाचेनि उजिडलेपणें| मी आत्मा ऐसें तो जाणें| म्हणौनि मीही तैसेंचि म्हणें| उचंबळला सांता ||११७|| हां गा जीवापैलीकडिलीये खुणे| जो पावोनि वावरों जाणें| तो देहाचेनि वेगळेपणें| काय वेगळा होय ? ||११८|| उदाराः सर्व एवैते ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम् | आस्थितः स हि युक्तात्मा मामेवानुत्तमां गतिम् ||१८|| म्हणौनि आपुलाल्या हिताचेनि लोभें| मज आवडे तोहि भक्त झोंबे| परी मीचि करी वालभें| ऐसा ज्ञानिया एकु ||११९|| पाहें पां दुभतयाचिया आशा| जगचि धेनूसि करीतसे फांसा| परि दोरेंवीण कैसा| वत्साचा बळी ||१२०|| कां जे तनुमनुप्राणें| तें आणिक कांहींचि नेणें| देखे तयातें म्हणे| हे माय माझी ||२१|| तें येणें मानें अनन्यगती| म्हणौनि धेनुही तैसीचि प्रीति| यालागीं लक्ष्मीपती| बोलिले साचें ||१२२|| हें असो मग म्हणितलें| जे कां तुज सांगितलें| तेही भक्त भले| पढियंते आम्हां ||१२३|| परि जाणोनियां मातें| जे पाहों विसरले मागौतें| जैसें सागरा येऊनि सरितें| मुरडावें ठेलें ||१२४|| तैसी अंतःकरणकुहरीं जन्मली| जयाची प्रतीतिगंगा मज मीनली| तो मी हे काय बोली| फार करूं ? ||१२५|| एऱ्हवीं ज्ञानिया जो म्हणिजे| तो चैतन्यचि केवळ माझें| हें न म्हणावें परि काय कीजे| न बोलणें बोलों ||१२६|| बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रपद्यते | वासुदेवः सर्वमिति स महात्मा सुदुर्लभः ||१९|| जे तो विषयांची दाट झाडी- | माजीं कामक्रोधांचीं सांकडीं| चुकावूनि आला पाडीं| सद्वासनेचिया ||१२७|| मग साधुसंगें सुभटा| उजू सत्कर्माचिया वाटा| अप्रवृत्तीचा अव्हांटा| डावलूनि ||१२८|| आणि जन्मशतांचा वाहतवणा| तेविंची आशेचिया न लेचि वाहणा| तेथ फलहेतूचा उगाणा| कवणु चाळी ||१२९|| ऐसा शरीरसंयोगाचिये राती- | माजीं धांवतां सडिया आयती| तंव कर्मक्षयाची पाहाती| पाहांट जाली ||१३०|| तैसीच गुरुकृपा उखा उजळली| ज्ञानाची वोतपली पडली| तेथ साम्याची ऋद्धि उघडली| तयाचिये दिठी ||१३१|| ते वेळीं जयाकडे वास पाहे | तेउता मीचि तया एकु आहे| अथवा निवांत जरी राहे| तऱ्ही मीचि तया ||१३२|| हें असो आणिक कांहीं| तया सर्वत्र मीवांचूनि नाहीं| जैसें सबाह्य जळ डोहीं| बुडालिया घटा ||१३३|| तैसा तो मजभीतरीं| मी तया आंतुबाहेरी| हें सांगिजेल बोलवरी| तैसें नव्हे ||१३४|| म्हणौनि असो हें इयापरी| तो देखे ज्ञानाची वाखारी| तेणें संसरलेनि करी| आपु विश्व ||१३५|| हें समस्तही श्रीवासुदेवो| ऐसा प्रतीतिरसाचा वोतला भावो| म्हणौनि भक्तांमाजीं रावो| आणि ज्ञानिया तोचि ||१३६|| जयाचिये प्रतीतीचा वाखारां| पवाडु होय चराचरा| तो महात्मा धनुर्धरा| दुर्लभु आथी ||१३७|| येर बहुत जोडती किरीटी| जयांचीं भजनें भोगासाठीं| जे आशातिमिरें दृष्टी| विषयांध जाले ||१३८|| कामैस्तैस्तैर्हृज्ञानाः प्रपद्यन्तेऽन्यदेवताः | तं तं नियममास्थाय प्रकृत्या नियताः स्वया ||२०|| आणि फळाचिया हांवा| हृदयीं कामा जाला रिगावा| कीं तयाचिये घसणी दिवा| ज्ञानाचा गेला ||१३९|| ऐसे उभयतां आंधारीं पडले| म्हणौनि पासींचि मातें चुकले| मग सर्वभावें अनुसरले| देवतांतरां ||१४०|| आधींच प्रकृतीचे पाइक| वरी भोगालागीं तंव रंक| मग तेणें लोलुपत्वें कौतुक| कैसेनि भजती ||१४१|| कवणीं तिया नियमबुद्धि| कैसिया हन उपचारसमृद्धि| कां अर्पण यथाविधि| विहित करणें ||१४२|| यो यो यां यां तनुं भक्तः श्रद्धयार्चितुमिच्छति | तस्य तस्याचलां श्रद्धां तामेव विदधाम्यहम् ||२१|| पैं जो जिये देवतांतरीं| भजावयाची चाड करी| तयाची ते चाड पुरी| पुरविता मी ||१४३|| देवोदेवीं मीचि पाहीं| हाही निश्चयो त्यासि नाहीं| भावो ते ते ठायीं| वेगळा धरिती ||१४४|| स तया श्रद्धया युक्तस्तस्याराधनमीहते | लभते च ततः कामान्मयैव विहितान्हि तान् ||२२|| मग तिया श्रद्धायुक्त| तेथिंचें आराधन जें उचित| तें सिद्धिवरी समस्त| वर्तो लागे ||१४५|| ऐसें जेणें जें भाविजे| तें फळ तेणें पाविजे| परी तेंही सकळ निपजे| मजचिस्तव ||१४६|| अन्तवत्तु फलं तेषां तद्भ्वत्यल्पमेधसाम् | देवान्देवयजो यान्ति मद्भक्ता यान्ति मामपि ||२३|| परी ते भक्त मातें नेणती| जे कल्पनेबाहेरी न निघती| म्हणौनि कल्पित फळ पावती| अंतवंत ||१४७|| किंबहुना ऐसें जें भजन| तें संसाराचेंचि साधन| येर फळभोग तो स्वप्न| नावभरी दिसे ||१४८|| हें असो परौंते| मग हो कां आवडे तें| परी यजी जो देवतांतें| तो देवत्वासीचि ये ||१४९|| येर तनुमनुप्राणी| जे अनुसरले माझेयाचि वाहणीं| ते देहाच्या निर्वाणीं| मीचि होती ||१५०|| अव्यक्तं व्यक्तिमापन्नं मन्यन्ते मामबुद्धयः | परं भावमजानन्तो ममाव्ययमनुत्तमम् ||२४|| परी तैसें न करिती प्राणिये| वायां आपुलिया हितीं वाणिये| जें पोहताती पाणियें| तळहातींचेनि ||१५१|| नाना अमृताच्या सागरीं बुडिजे| मग तोंडा कां वज्रमिठी पाडिजे ? | आणि मनीं तरी आठविजे| थिल्लरोदकातें ? ||१५२|| हें ऐसें कासया करावें| जे अमृतींही रिगोनि मरावें| तें सुखें अमृत होऊनि कां नसावें| अमृतामाजीं ? ||१५३|| तैसा फळहेतूचा पांजरा| सांडूनियां धनुर्धरा| कां प्रतीतिपाखीं चिदंबरा| गोसाविया नोहावें ? ||१५४|| जेथ उंचावलेनि पवाडें| सुखाचा पैसारु जोडे| आपुलेनि सुरवाडें| उडों ये ऐसा ||१५५|| तया उमपा माप कां सुवावें| मज अव्यक्ता व्यक्त कां मानावें| सिद्ध असतां कां निमावें| साधनवरी ? ||१५६|| परी हा बोल आघवा| जरी विचारीजतसे पांडवा| तरी विशेषें या जीवां| न चोजवे गा ||१५७|| नाहं प्रकाशः सर्वस्य योगमायासमावृतः | मूढोऽयं नाभिजानाति लोको मामजमव्ययम् ||२५|| कां जे योगमायापडळें| हे जाले आहाति आंधळे| म्हणौनि प्रकाशाचेनि देहबळें| न देखती मातें ||१५८|| एऱ्हवीं मी नसें ऐसें| काय वस्तुजात असे ? | पाहें पां कणव जळ रसें- | रहित आहे ? ||१५९|| पवनु कवणातें न शिवेचि| आकाश कें न समायेचि| हें असो एकु मीचि| विश्वीं आहें ||१६०|| वेदाहं समतीतानि वर्तमानानि चार्जुन | भविष्याणि च भूतानि मां तु वेद न कश्चन ||२६|| येथें भूतें जियें अतीतलीं| तियें मीचि होऊनि ठेलीं| आणि वर्तत आहाति जेतुलीं| तींही मीचि ||१६१|| कां भविष्यमाणें जियें हीं| तींहीं मजवेगळीं नाहीं| हा बोलचि एऱ्हवीं कांहीं| होय ना जाय ||१६२|| दोराचिया सापासी| डोंबा बडिया ना गव्हाळा ऐसी| संख्या न करवे कोण्हासी| तेवीं भूतांसि मिथ्यत्वें ||१६३|| मी ऐसा पंडुसुता| अनुस्यूतु सदा असतां| या संसार जो भूतां| तो आनें बोलें ||१६४|| तरी तेचि आतां थोडीसी| गोठी सांगिजेल परियेसीं| जै अहंकारा तनूंसीं| वालभ पडिलें ||१६५|| इच्छाद्वेषसत्मुत्थेन द्वंद्वमोहेन भारत | सर्वभूतानि संमोहं सर्गे यान्ति परंतप ||२७|| तेथ इच्छा हे कुमारी जाली| मग ते कामाचिया तारुण्या आली| तेथ द्वेषेंसीं मांडिली| वऱ्हाडिक ||१६६|| तया दोघांस्तव जन्मला| ऐसा द्वंद्वमोहो जाला| मग तो आजेयानें वाढविला| अहंकारें ||१६७|| जो धृतीसी सदां प्रतिकूळु| नियमाही नागवे सळु| आशारसें दोंदिलु| जाला सांता ||१६८|| असंतुष्टीचिया मदिरा| मत्त होऊनि धनुर्धरा| विषयांचे वोवरां| विकृतीशीं ||१६९|| तेणें भावशुद्धीचिये वाटे| विखुरले विकल्पाचे कांटे| मग चिरिलें आव्हांटे| अप्रवृत्तीचे ||१७०|| तेणें भूतें भांबावलीं| म्हणौनि संसाराचिया आडवामाजीं पडिलीं| मग महादुःखाच्या घेतलीं| दांडे वरी ||१७१|| येषां त्वन्तगतं पापं जनानां पुण्यकर्मणाम् | ते द्वंद्वमोहनिर्मुक्ता भजन्ते मां दृढवरताः ||२८|| ऐसे विकल्पाचे वांयाणे| कांटे देखोनि सणाणे| जे मतिभ्रमाचे पासवणें| घेतीचिना ||१७२|| उजू एकनिष्ठेच्या पाउलीं| रगडूनि विकल्पाचिया भालीं| महापातकाची सांडिली| अटवीं जिहीं ||१७३|| मग पुण्याचे धांवा घेतले| आणि माझी जवळीक पातले| किंबहुना चुकले| वाटवधेयां ||१७४|| जरामरणमोक्षाय मामाश्रित्य यतन्ति ये | ते ब्रह्म तद्विदुः कृत्स्नमध्यात्मं कर्म चाखिलम् ||२९|| एऱ्हवीं तरी पार्था| जन्ममरणाची निमे कथा| ऐसिया प्रयत्नातें आस्था| विये जयांची ||१७५|| तयां तो प्रयत्नुचि एके वेळे| मग समग्र परब्रह्में फळे| जया पिकलेया रसु गळे| पूर्णतेचा ||१७६|| ते वेळीं कृतकृत्यता जग भरे| तेथ अध्यात्माचें नवलपण पुरे| कर्माचें काम सरे| विरमे मन ||१७७|| ऐसा अध्यात्मलाभु तया| होय गा धनंजया| भांडवल जया| उद्यमीं मी ||१७८|| तयातें साम्याचिये वाढी| ऐक्याची सांदे कुळवाडी| तेथ भेदाचिया दुबळवाडी| नेणिजे तया ||१७९|| साधिभूताधिदैवं मां साधियज्ञं च ये विदुः | प्रयाणकालेऽपि च मां ते विदुर्युक्तचेतसः ||३०|| ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे ज्ञानविज्ञानयोगो नाम सप्तमोऽध्यायः ||७अ || जिहीं साधिभूता मातें| प्रतीतीचेनि हातें| धरूनि अधिदैवातें| शिवतले गा ||१८०|| जया जाणिवेचेनि वेगें| मी अधियज्ञुही दृष्टी रिगें| ते तनूचेनि वियोगें| विऱ्हये नव्हती ||१८१|| एऱ्हवीं आयुष्याचें सूत्र विघडतां| भूतांची उमटे खडाडता| काय न मरतयाचियाहि चित्ता| युगांतु नोहे ? ||१८२|| परी नेणों कैसे पैं गा| जे जडोनि गेले माझिया आंगा| ते प्रयाणींचिया लगबगा| न सांडितीच मातें ||१८३|| एऱ्हवी तरीं जाण| ऐसे जे निपुण| तेचि अंतःकरण- | युक्त योगी ||१८४|| तंव इये शब्दकुपिकेतळीं| नोडवेचि अवधानाची अंजुळी| जे नावेक अर्जुन तये वेळीं| मागांचि होता ||१८५|| जेथ तद्ब्रह्मवाक्यफळें| जिये नानार्थरसें रसाळें| बहकताती परिमळें| भावाचेनि ||१८६|| सहज कृपामंदानिळें| कृष्णद्रुमाची वचनफळें| अर्जुन श्रवणाचिये खोळे| अवचित पडिलीं ||१८७|| तियें प्रमेयाची हो कां वळलीं| कीं ब्रह्मरसाच्या सागरीं चुबुकळिलीं| मग तैसीचि कां घोळिलीं| परमानंदें ||१८८|| तेणें बरवेपणें निर्मळें| अर्जुना उन्मेषाचे डोहळे| घेताति गळाळे| विस्मयामृताचे ||१८९|| तिया सुखसंपत्ती जोडलिया| मग स्वर्गा वाती वांकुलिया| हृदयाच्या जीवीं गुतकुलिया| होत आहाती ||१९०|| ऐसें वरचिलीचि बरवा| सुख जावों लागलें फावा| तंव रसस्वादाचिया हांवा| लाहो केला ||१९१|| झडकरी अनुमानाचेनि करतळें| घेऊनि तियें वाक्यफळें| प्रतीतिमुखीं एके वेळे| घालूं पाहे ||१९२|| तंव विचाराचिया रसना न दाटती| परी हेतूच्या दशनीं न फुटती| ऐसें जाणौनि सुभद्रापती| चुंबिचिना ||१९३|| मग चमत्कारला म्हणे| इयें जळींचीं मा तारांगणें| कैसा झकविलों असलगपणें| अक्षरांचेनि ||१९४|| इयें पदें नव्हती फुडिया| गगनाचिया घडिया| येथ आमुची मति बुडालिया| थावो न निघे ||१९५|| वांचूनि जाणावयाची कें गोठी| ऐसें जीवीं कल्पूनि किरीटी| तिया पुनरपि केली दृष्टी| यादवेंद्रा ||१९६|| मग विनविलें सुभटें| हां हो जी ये एकवाटे| सातही पदें अनुच्छिष्टें| नवलें आहाती ||१९७|| एऱ्हवीं अवधानाचेनि वहिलेपणें| नाना प्रमेयांचें उगाणें| काय श्रवणाचेनि आंगवणें| बोंलों लाहाती ? ||१९८|| परी तैसें हें नोहेचि देवा| देखिला अक्षरांचा मेळावा| आणि विस्मयाचिया जीवा| विस्मयो जाला ||१९९|| कानाचेनि गवाक्षद्वारें| बोलाचे रश्मी अभ्यंतरें| पाहेना तंव चमत्कारें| अवधान ठकलें ||२००|| तेवींचि अर्थाची चाड मज आहे| तें सांगतांही वेळु न साहे| म्हणौनि निरूपण लवलाहें| कीजो देवा ||२०१|| ऐसा मागील पडताळा घेउनी| पुढां अभिप्राय दृष्टी सूनी| तेवींचि माजीं शिरौनी| आर्ती आपुली ||२०२|| कैसी पुसती पाहें पां जाणिव| भिडेचि तरी लंघों नेदीं शिंव| एऱ्हवीं श्रीकृष्ण हृदयासि खेंव| देवों सरला ||२०३|| अहो श्रीगुरूतें जैं पुसावें| तैं येणें मानें सावध होआवें| हें एकचि जाणें आघवें| सव्यसाची ||२०४|| आतां तयाचें तें प्रश्न करणें| वरी सर्वज्ञ श्रीहरीचें बोलणें| संजयो आवडलेपणें| सांगैल कैसें ||२०५|| तिये अवधान द्यावें गोठी| बोलिजेल नीट मऱ्हाटी| जैसी कानाचे आधीं दिठी| उपेगा जाये ||२०६|| बुद्धीचिया जिभा| बोलाचा न चाखतां गाभा| अक्षरांचिया भांबा| इंद्रियें जिती ||२०७|| पहा पां मालतीचे कळे| घ्राणासि कीर वाटले परिमळें| परि वरचिला बरवा काइ डोळे| सुखिये नव्हती ? ||२०८|| तैसें देशियेचिया हवावा| इंद्रियें करिती राणिवा| मग प्रमेयाचिया गांवा| लेसां जाइजे ||२०९|| ऐसेनि नागरपणें| बोलु निमे तें बोलणें| ऐका ज्ञानदेवो म्हणे| निवृत्तीचा ||२१०|| इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां भावार्थदीपिकायां सप्तमोध्यायः ||