स्कंद पुराण
स्कन्द पुराण १२
सनत्कुमार उवाच
ततः स भगवान्देवो ब्रह्मा तामाह सुस्वरम् ।
देवि येनैव सृष्टासि मनसा यस्त्वया वृतः ।
स भर्ता तव देवेशो भविता मा तपः कृथाः ॥ १२.१ ॥
ततः प्रदक्षिणं कृत्वा ब्रह्मा व्यास गिरेः सुताम् ।
जगामादर्शनं तस्याः सा चापि विरराम ह ॥ १२.२ ॥
सा देवी युक्तमित्येवमुक्त्वा स्वस्याश्रमस्य ह ।
द्वारि जातमशोकं वै समुपाश्रित्य संस्थिता ॥ १२.३ ॥
अथागाच्चन्द्रतिलकस्त्रिदशार्तिहरो हरः ।
विकृतं रूपमास्थाय ह्रस्वो बाहुक एव च ॥ १२.४ ॥
विभुग्ननासिको भूत्वा कुब्जः केशान्तपिङ्गलः ।
उवाच विकृतास्यश्च देवि त्वां वरयाम्यहम् ॥ १२.५ ॥
अथोमा योगसंसिद्धा ज्ञात्वा शंकरमागतम् ।
अन्तर्भावविशुद्धा सा क्रियानुष्ठानलिप्सया ॥ १२.६ ॥
तमुवाचार्घ्यमानाय्य मधुपर्केण चैव हि ।
सम्पूज्य ससुखासीनं ब्राह्मणं ब्राह्मणप्रिया ॥ १२.७ ॥
देव्युवाच
भगवन्नस्वतन्त्रास्मि पिता मेऽस्त्यरणी तथा ।
तौ प्रभू मम दाने वै कन्याहं द्विजपुंगव ॥ १२.८ ॥
गत्वा याचस्व पितरं मम शैलेन्द्रमव्ययम् ।
स चेद्ददाति मां विप्र तुभ्यं तद्रुचितं मम ॥ १२.९ ॥
सनत्कुमार उवाच
ततः स भगवान्देवस्तथैव विकृतः प्रभुः ।
उवाच शैलराजं तमुमां मे यच्छ शैलराट् ॥ १२.१० ॥
स तं विकृतरूपेण ज्ञात्वा रुद्रमथाव्ययम् ।
भीतः शापाच्च विमना इदं वचनमब्रवीत् ॥ १२.११ ॥
भगवन्नावमन्यामि ब्राह्मणान्भूमिदैवतान् ।
मनीषितं तु यत्पूर्वं तच्छृणुष्व महातपः ॥ १२.१२ ॥
स्वयंवरो मे दुहितुर्भविता विप्रपूजितः ।
वरयेद्यं स्वयं तत्र स भर्तास्या भवेदिति ॥ १२.१३ ॥
सनत्कुमार उवाच
तच्छ्रुत्वा शैलवचनं भगवान्गोवृषध्वजः ।
देव्याः समीपमागत्य इदमाह महामनाः ॥ १२.१४ ॥
देवि पित्रा तवाज्ञप्तः स्वयंवर इति श्रुतम् ।
तत्र त्वं वरयित्री यं स ते भर्ता किलानघे ॥ १२.१५ ॥
तदापृच्छे गमिष्यामि दुर्लभा त्वं वरानने ।
रूपवन्तं समुत्सृज्य वृणीथा मादृशं कथम् ॥ १२.१६ ॥
सनत्कुमार उवाच
तेनोक्ता सा तदा तत्र भावयन्ती तदीरितम् ।
भावं च रुद्रनिहितं प्रसादं मनसस्तथा ॥ १२.१७ ॥
सम्प्राप्योवाच देवेशं मा ते भूद्बुद्धिरन्यथा ।
अहं त्वां वरयिष्यामि नान्यद्भूतं कथंचन ॥ १२.१८ ॥
अथ वा तेऽस्ति संदेहो मयि विप्र कथंचन ।
इहैव त्वां महाभाग वरयामि मनोरथम् ॥ १२.१९ ॥
सनत्कुमार उवाच
गृहीत्वा स्तबकं सा तु हस्ताभ्यां तत्र संस्थितम् ।
स्कन्धे शम्भोः समादाय देवी प्राह वृतोऽसि मे ॥ १२.२० ॥
ततः स भगवान्देवस्तथा देव्या वृतस्तदा ।
उवाच तमशोकं वै वाचा संजीवयन्निव ॥ १२.२१ ॥
यस्मात्तव सुपुष्पेण स्तबकेन वृतो ह्यहम् ।
तस्मात्त्वं जरया त्यक्तः अमरः सम्भविष्यसि ॥ १२.२२ ॥
कामरूपः कामपुष्पः कामगो दयितो मम ।
सर्वाभरणपुष्पाढ्यः सर्ववृक्षफलोपगः ॥ १२.२३ ॥
सर्वान्नभक्षदश्चैव अमृतस्रव एव च ।
सर्वगन्धश्च देव्यास्त्वं भविष्यसि दृढं प्रियः ।
निर्भयः सर्वलोकेषु चरिष्यसि सुनिर्वृतः ॥ १२.२४ ॥
आश्रमं चैवमत्यर्थं चित्रकूटेति विश्रुतम् ।
योऽभियास्यति पुण्यार्थी सोऽश्वमेधमवाप्स्यति ।
यत्र तत्र मृतश्चापि ब्रह्मलोकं गमिष्यति ॥ १२.२५ ॥
यश्चात्र नियमैर्युक्तः प्राणान्सम्यक्परित्यजेत् ।
स देव्यास्तपसा युक्तो महागणपतिर्भवेत् ॥ १२.२६ ॥
सनत्कुमार उवाच
एवमुक्त्वा तदा देव आपृच्छ्य हिमवत्सुताम् ।
अन्तर्दधे जगत्स्रष्टा सर्वभूतप ईश्वरः ॥ १२.२७ ॥
सापि देवी गते तस्मिन् भगवत्यमितात्मनि ।
तत एवोन्मुखी स्थित्वा शिलायां संविवेश ह ॥ १२.२८ ॥
उन्मुखी सा गते तस्मिन्महेष्वासे प्रजापतौ ।
निशेव चन्द्ररहिता सा बभौ विमनास्तदा ॥ १२.२९ ॥
अथ शुश्राव सा शब्दं बालस्यार्तस्य शैलजा ।
सरस्युदकसम्पूर्णे समीपे चाश्रमस्य ह ॥ १२.३० ॥
स कृत्वा बालरूपं तु देवदेवः स्वयं शिवः ।
क्रीडाहेतोः सरोमध्ये ग्राहग्रस्तोऽभवत्तदा ॥ १२.३१ ॥
योगमायामथास्थाय प्रपञ्चोद्भवकारणम् ।
तद्रूपं सरसो मध्ये कृत्वेदं समभाषत ।
त्रातु मां कश्चिदेत्येह ग्राहेण हृतचेतसम् ॥ १२.३२ ॥
धिक्कष्टं बाल एवाहमप्राप्तार्थमनोरथः ।
यास्यामि निधनं वक्त्रे ग्राहस्यास्य दुरात्मनः ॥ १२.३३ ॥
शोचामि न स्वकं देहं ग्राहग्रस्तोऽपि दुःखितः ।
यथा शोचामि पितरं मातरं च तपस्विनीम् ॥ १२.३४ ॥
मां श्रुत्वा ग्राहवदने प्राप्तं निधनमुत्सुकौ ।
प्रियपुत्रावेकपुत्रौ प्राणान्नूनं विहास्यतः ॥ १२.३५ ॥
सनत्कुमार उवाच
श्रुत्वा तु देवी तं नादं विप्रस्यार्तस्य शोभना ।
उत्थाय प्रद्रुता तत्र यत्र तिष्ठत्यसौ द्विजः ॥ १२.३६ ॥
सापश्यदिन्दुवदना बालकं चारुरूपिणम् ।
ग्राहेण ग्रस्यमानं तं वेपमानमवस्थितम् ॥ १२.३७ ॥
सोऽपि ग्राहवरः श्रीमान् दृष्ट्वा देवीमुपागताम् ।
तं गृहीत्वा द्रुतं यातो मध्यं सरस एव ह ॥ १२.३८ ॥
स कृष्यमाणस्तेजस्वी नादमार्तं तदाकरोत् ।
अथाह देवी दुःखार्ता बालं दृष्ट्वा महाव्रता ॥ १२.३९ ॥
ग्राहराज महासत्त्व बालकं ह्येकपुत्रकम् ।
विसृजैनं महादंष्ट्र क्षिप्रं भीमपराक्रम ॥ १२.४० ॥
ग्राह उवाच
यो देवि दिवसे षष्ठे प्रथमं समुपैति माम् ।
स आहारो मम पुरा विहितो लोककर्तृभिः ॥ १२.४१ ॥
सोऽयं मम महाभागे षष्ठेऽहनि गिरीन्द्रजे ।
ब्रह्मणा विहितो नूनं नैनं मोक्ष्ये कथंचन ॥ १२.४२ ॥
देव्युवाच
यन्मया हिमवच्छृङ्गे चरितं तप उत्तमम् ।
तेन बालमिमं मुञ्च ग्राहराज नमोऽस्तु ते ॥ १२.४३ ॥
ग्राह उवाच
मा व्ययं तपसो देवि कार्षीः शैलेन्द्रनन्दने ।
नैनं मोचयितुं शक्तो देवराजोऽपि स स्वयम् ॥ १२.४४ ॥
मह्यमीशेन तुष्टेन शर्वेणोग्रेण शूलिना ।
अमरत्वमवध्यत्वमक्षयं बलमेव च ॥ १२.४५ ॥
स्वयंग्रहणमोक्षश्च ज्ञानं चैवाव्ययं पुनः ।
दत्तं ततो ब्रवीमि त्वां नायं मोक्षमवाप्स्यति ॥ १२.४६ ॥
अथ वा ते कृपा देवि भृशं बाले शुभानने ।
ब्रवीमि यत्कुरु तथा ततो मोक्षमवाप्स्यति ॥ १२.४७ ॥
देव्युवाच
ग्राहाधिप वदस्वाशु यत्सतामविगर्हितम् ।
तत्कृतं नात्र संदेहो मान्या मे ब्राह्मणा दृढम् ॥ १२.४८ ॥
ग्राह उवाच
यत्कृतं वै तपः किंचिद्भवत्या स्वल्पमन्तशः ।
तत्सर्वं मे प्रयच्छस्व ततो मोक्षमवाप्स्यति ॥ १२.४९ ॥
देव्युवाच
जन्मप्रभृति यत्पुण्यं महाग्राह कृतं मया ।
तत्ते सर्वं मया दत्तं बालं मुञ्च ममाग्रतः ॥ १२.५० ॥
सनत्कुमार उवाच
प्रजज्वाल ततो ग्राहस्तपसा तेन बृंहितः ।
आदित्य इव मध्याह्ने दुर्निरीक्ष्यस्तदाभवत् ॥ १२.५१ ॥
उवाच चेदं तुष्टात्मा देवीं लोकस्य धारिणीम् ।
देवि किं कृतमेतत्ते अनिश्चित्य महाव्रते ।
तपसो ह्यर्जनं दुःखं तस्य त्यागो न शस्यते ॥ १२.५२ ॥
गृहाण तप एतच्च बालं चेमं शुचिस्मिते ।
तुष्टोऽस्मि ते विप्रभक्त्या वरं तस्माद्ददामि ते ॥ १२.५३ ॥
सा त्वेवमुक्ता ग्राहेण उवाचेदं महाव्रता ।
सुनिश्चित्य महाग्राह कृतं बालस्य मोक्षणम् ।
न विप्रेभ्यस्तपः श्रेष्ठं श्रेष्ठा मे ब्राह्मणा मताः ॥ १२.५४ ॥
दत्त्वा चाहं न गृह्णामि ग्राहेन्द्र विदितं हि ते ।
न हि कश्चिन्नरो ग्राह प्रदत्तं पुनराहरेत् ॥ १२.५५ ॥
दत्तमेतन्मया तुभ्यं नाददानि हि तत्पुनः ।
त्वय्येव रमतामेतद्बालश्चायं विमुच्यताम् ॥ १२.५६ ॥
तथोक्तस्तां प्रशस्याथ मुक्त्वा बालं नमस्य च ।
देवीमादित्यसद्भासं तत्रैवान्तरधीयत ॥ १२.५७ ॥
बालोऽपि सरसस्तीरे मुक्तो ग्राहेण वै तदा ।
स्वप्नलब्ध इवार्थौघस्तत्रैवान्तरधीयत ॥ १२.५८ ॥
तपसोऽथ व्ययं मत्वा देवी हिमगिरीन्द्रजा ।
भूय एव तपः कर्तुमारेभे यत्नमास्थिता ॥ १२.५९ ॥
कर्तुकामां तपो भूयो ज्ञात्वा तां शंकरः स्वयम् ।
प्रोवाच वचनं व्यास मा कृथास्तप इत्युत ॥ १२.६० ॥
मह्यमेतत्तपो देवि त्वया दत्तं महाव्रते ।
तेनैवमक्षयं तुभ्यं भविष्यति सहस्रधा ॥ १२.६१ ॥
इति लब्ध्वा वरं देवी तपसोऽक्षय्यमुत्तमम् ।
स्वयंवरमुदीक्षन्ती तस्थौ प्रीतिमुदायुता ॥ १२.६२ ॥
इदं पठेद्यो हि नरः सदैव बालानुभावाचरणं हि शम्भोः ।
स देहभेदं समवाप्य पूतो भवेद्गणस्तस्य कुमारतुल्यः ॥ १२.६३ ॥
इति स्कन्दपुराणे द्वादशमोऽध्यायः