स्कंद पुराण
स्कन्द पुराण २०
व्यास उवाच
उमाहरौ तु देवेशौ चक्रतुर्यच्च संगतौ ।
तन्मे सर्वमशेषेण कथयस्व महामुने ॥ २०.१ ॥
सनत्कुमार उवाच
उमाहरौ तु संगम्य परस्परमनिन्दितौ ।
शालङ्कस्यान्वये विप्रं युयुजाते वरेण ह ॥ २०.२ ॥
स चाप्ययोनिजः पुत्र आराध्य परमेश्वरम् ।
रुद्रेण समतां लब्ध्वा महागणपतिर्बभौ ॥ २०.३ ॥
व्यास उवाच
कथं नन्दी समुत्पन्नः कथं चाराध्य शंकरम् ।
समानत्वमगाच्छम्भोः प्रतीहारत्वमेव च ॥ २०.४ ॥
सनत्कुमार उवाच
अभूदृषिः स धर्मात्मा शिलादो नाम वीर्यवान् ।
तस्याभूच्छिलकैर्वृत्तिः शिलादस्तेन सोऽभवत् ॥ २०.५ ॥
अपश्यल्लम्बमानांस्तु गर्तायां स पितॄन्द्विजः ।
विच्छिन्नसंततीन्घोरं निरयं वै प्रपेतुषः ॥ २०.६ ॥
तैरुक्तोऽपत्यकामैस्तु देवं लोकेशमव्ययम् ।
आराधय महादेवं सुतार्थं द्विजसत्तम ॥ २०.७ ॥
तस्य वर्षसहस्रेण तप्यमानस्य शूलधृक् ।
शर्वः सोमो गणवृतो वरदोऽस्मीत्यभाषत ॥ २०.८ ॥
तं दृष्ट्वा सोममीशेशं प्रणतः पादयोर्विभोः ।
हर्षगद्गदया वाचा तुष्टाव विबुधेश्वरम् ॥ २०.९ ॥
नमः परमदेवाय महेशाय महात्मने ।
स्रष्ट्रे सर्वसुरेशानां ब्रह्मणः पतये नमः ॥ २०.१० ॥
नमः कामाङ्गनाशाय योगसम्भवहेतवे ।
नमः पर्वतवासाय ध्यानगम्याय वेधसे ॥ २०.११ ॥
ऋषीणां पतये नित्यं देवानां पतये नमः ।
वेदानां पतये चैव योगिनां पतये नमः ॥ २०.१२ ॥
प्रधानाय नमो नित्यं तत्त्वायामरसंज्ञिणे ।
वरदाय च भक्तानां नमः सर्वगताय च ॥ २०.१३ ॥
तन्मात्रेन्द्रियभूतानां विकाराणां गुणैः सह ।
स्रष्ट्रे च पतये चैव नमश्च प्रभविष्णवे ॥ २०.१४ ॥
जगतः पतये चैव जगत्स्रष्ट्रे नमः सदा ।
प्रकृतेः पतये नित्यं पुरुषात्परगामिने ॥ २०.१५ ॥
ईश्वराय नमो नित्यं योगगम्याय रंहसे ।
संसारोत्पत्तिनाशाय सर्वकामप्रदाय च ॥ २०.१६ ॥
शरण्याय नमो नित्यं नमो भस्माङ्गरागिणे ।
नमस्तेऽयोग्रहस्ताय तेजसां पतये नमः ॥ २०.१७ ॥
सूर्यानिलहुताशाम्बु चन्द्राकाशधराय च ।
स्थिताय सर्वदा नित्यं नमस्त्रैलोकवेधसे ॥ २०.१८ ॥
स्तोतव्यस्य कुतो देव विश्रामस्तव विद्यते ।
यदा हेतुस्त्वमेवास्य जगतः स्थितिनाशयोः ॥ २०.१९ ॥
अशरण्यस्य देवेश त्वत्तश्च शरणार्थिनः ।
प्रसादं परमालम्ब्य वरदो भव विश्वकृत् ॥ २०.२० ॥
सनत्कुमार उवाच
यः स्तोत्रमेतदखिलं पठते द्विजन्मा प्रातः शुचिर्नियमवान्पुरतो द्विजानाम् ।
तं ब्रह्मराक्षसनिशाचरभूतयक्षा हिंसन्ति नो द्विपदपन्नगपूतनाश्च ॥ २०.२१ ॥
ततः स भगवान्देवः स्तूयमानः सहोमया ।
उवाच वरदोऽस्मीति ब्रूहि यत्ते मनोगतम् ॥ २०.२२ ॥
तमेवंवादिनं देवं शिलादोऽभ्यर्चयत्तदा ।
उवाच चेदं देवेशं स वाचा सज्जमानया ॥ २०.२३ ॥
भगवन्यदि तुष्टोऽसि यदि देयो वरश्च मे ।
इच्छाम्यात्मसमं पुत्रं मृत्युहीनमयोनिजम् ॥ २०.२४ ॥
एवमुक्तस्ततो देवः प्रीयमाणस्त्रिलोचनः ।
एवमस्त्विति तं प्रोच्य तत्रैवान्तरधीयत ॥ २०.२५ ॥
गते तस्मिन्महेष्वासे ऋषिः परमपूजितः ।
स्वमाश्रममुपागम्य ऋषिभ्योऽकथयत्ततः ॥ २०.२६ ॥
तैः प्रशस्तस्ततश्चैव कालेन मुनिसत्तम ।
यियक्षुर्यज्ञभूमिं स्वां लाङ्गलेन चकर्ष ताम् ॥ २०.२७ ॥
तस्यां तु कृष्यमाणायां सीतायां तत्समुत्थितः ।
संवर्तकानलप्रख्यः कुमारः प्रत्यदृश्यत ॥ २०.२८ ॥
स तं दृष्ट्वा तथोद्भूतं कुमारं दीप्ततेजसम् ।
राक्षसोऽयमिति ज्ञात्वा भयान्नोपससार तम् ॥ २०.२९ ॥
कुमारोऽपि तथोद्भूतः पितरं दीप्ततेजसम् ।
उपासर्पत दीनात्मा तात तातेति चाब्रवीत् ॥ २०.३० ॥
स तातेत्युच्यमानोऽपि यदा तं नाभ्यनन्दत ।
ततो वायुस्तमाकाशे शिलादं प्राह सुस्वरम् ॥ २०.३१ ॥
वायुरुवाच
शालङ्कायन पुत्रस्ते योऽसौ देवेन शम्भुना ।
अयोनिजः पुरा दत्तः स एष प्रतिनन्दय ॥ २०.३२ ॥
यस्मान्नन्दीकरस्तेऽयं सदैव द्विजसत्तम ।
तस्मान्नन्दीति नाम्नायं भविष्यति सुतस्तव ॥ २०.३३ ॥
सनत्कुमार उवाच
ततः स वायुवचनान्नन्दिनं परिषस्वजे ।
गृहीत्वा चाश्रमं स्वेन सोऽनयत्तुष्टिवर्धनम् ।
चूडोपनयनादीनि कर्माण्यस्य चकार सः ॥ २०.३४ ॥
कृत्वा चाध्यापयामास वेदान्साङ्गानशेषतः ।
आयुर्वेदं धनुर्वेदं गान्धर्वं शब्दलक्षणम् ॥ २०.३५ ॥
हस्तिनां चरितं यच्च नरनार्योश्च लक्षणम् ।
शिल्पानि चैव सर्वाणि निमित्तज्ञानमेव च ॥ २०.३६ ॥
भूतग्रामचिकित्सां च मातॄणां चरितं च यत् ।
भुजंगानां च सर्वेषां यच्च किंचिद्विचेष्टितम् ।
अब्दैरधीतवान्सर्वं व्यास पञ्चभिरेव च ॥ २०.३७ ॥
दक्षः शुचिरदीनात्मा प्रियवागनसूयकः ।
सर्वलोकप्रियो नित्यं मनोनयननन्दनः ॥ २०.३८ ॥
तस्याथ सप्तमे वर्षे ऋषी दिव्यौ तपोधनौ ।
आश्रमं समनुप्राप्तौ शिलादस्य महौजसौ ॥ २०.३९ ॥
तावभ्यर्च्य यथान्यायं शिलादः सुमहातपाः ।
सुखासीनौ समालक्ष्य आसने परमार्चितौ ॥ २०.४० ॥
मित्रावरुणनामानौ तपोयोगबलान्वितौ ।
अभिज्ञौ सर्वभूतानां त्रैलोक्ये सचराचरे ॥ २०.४१ ॥
ताभ्यामनुज्ञातश्चैव निषसाद वरासने ।
उपविष्टस्ततः प्रीत इष्टाभिर्वाग्भिरस्तुवत् ॥ २०.४२ ॥
ताभ्यां पृष्टश्च कच्चित्ते पुत्रस्तुष्टिप्रदः शुभः ।
स्वाध्यायनियतः कच्चित्कच्चिद्धर्मस्य संततिः ॥ २०.४३ ॥
कच्चिन्न वृद्धान्बालो न गुरून्वाप्यवमन्यते ।
कच्चिन्नियमवांश्चैव कच्चित्तुष्टिप्रदः सताम् ॥ २०.४४ ॥
स एवमुक्तस्तेजस्वी शिलादः पुत्रवत्सलः ।
उवाच गुणवान्सम्यक्कुलवंशविवर्धनः ॥ २०.४५ ॥
तमाहूय स तुष्ट्या तु पुत्रं नन्दिनमच्युतम् ।
तयोः पादेषु शिरसा अपातयत नन्दिनम् ॥ २०.४६ ॥
तौ तु तस्याशिषं देवौ प्रयुङ्क्तो धर्मनित्यताम् ।
गुरुशुश्रूषणे भावं लोकांश्चैव तथाक्षयान् ॥ २०.४७ ॥
सनत्कुमार उवाच
शिलादस्तामथालक्ष्य आशिषं देवयोस्तदा ।
विसृज्य नन्दिनं भीतः सोऽपृच्छदृषिसत्तमौ ॥ २०.४८ ॥
शिलाद उवाच
भगवन्तावृषी सत्यौ गतिज्ञौ सर्वदेहिनाम् ।
किमर्थं मम पुत्रस्य दीर्घमायुरुभावपि ।
प्रयुक्तवन्तौ सम्यक्तु नाशिषं मुनिसत्तमौ ॥ २०.४९ ॥
मित्रावरुणावूचतुः
तवैष तनयस्तात अल्पायुः सर्वसंमतः ।
अतोऽन्यद्वर्षमेकं वै जीवितं धारयिष्यति ॥ २०.५० ॥
सनत्कुमार उवाच
ततः स शोकसंतप्तो न्यपतद्भुवि दुःखितः ।
विसृज्य ऋषिशार्दूलावेकाकी विललाप च ॥ २०.५१ ॥
तस्य शोकाद्विलपतः स्वरं श्रुत्वा सुतः शुभः ।
नन्द्यागात्तमथापश्यत्पितरं दुःखितं भृशम् ॥ २०.५२ ॥
नन्द्युवाच
केन त्वं तात दुःखेन दूयमानः प्ररोदिषि ।
दुःखं ते कुत उद्भूतं ज्ञातुमिच्छाम्यहं पितः ॥ २०.५३ ॥
शिलाद उवाच
पुत्र त्वं किल वर्षेण जीवितं सम्प्रहास्यसि ।
ऊचतुस्तावृषीत्येवं ततो मां कृच्छ्रमाविशत् ॥ २०.५४ ॥
नन्द्युवाच
सत्यं देवऋषी तात न तावनृतमूचतुः ।
तथापि तु न मृत्युर्मे प्रभविष्यति मा शुचः ॥ २०.५५ ॥
शिलाद उवाच
किं तपः किं परिज्ञानं को योगः कः श्रमश्च ते ।
येन त्वं मृत्युमुद्युक्तं वञ्चयिष्यसि कथ्यताम् ॥ २०.५६ ॥
नन्द्युवाच
न तात तपसा मृत्युं वञ्चयिष्ये न विद्यया ।
महादेवप्रसादेन मृत्युं जेष्यामि नान्यथा ॥ २०.५७ ॥
द्रक्ष्यामि शंकरं देवं ततो मृत्युर्न मे भवेत् ।
नष्टे मृत्यौ त्वया सार्धं चिरं वत्स्यामि निर्वृतः ॥ २०.५८ ॥
शिलाद उवाच
मया वर्षसहस्रेण तपस्तप्त्वा सुदुश्चरम् ।
महादेवः पुरा दृष्टो लब्धस्त्वं मे यतः सुतः ॥ २०.५९ ॥
भवांस्तु वर्षेणैकेन तपसा नातिभावितः ।
कथं द्रष्टा महादेवमेतदिच्छामि वेदितुम् ॥ २०.६० ॥
नन्द्युवाच
न तात तपसा देवो दृश्यते न च विद्यया ।
शुद्धेन मनसा भक्त्या दृश्यते परमेश्वरः ॥ २०.६१ ॥
त्वया विसृष्टो गत्वाहमचिरेण त्रिलोचनम् ।
द्रष्टा तात न संदेहो विसृजाशु ततस्तु माम् ॥ २०.६२ ॥
तिष्ठन्तं मां यमोऽभ्येत्य पश्यतस्तेऽभिसंमतम् ।
न हिंसति तथा तस्मादितस्तात व्रजाम्यहम् ॥ २०.६३ ॥
तिष्ठन्तं वा शयानं वा धावन्तं पतितं तथा ।
न प्रतीक्षति वै मृत्युरिति बुद्ध्वा शमं व्रज ॥ २०.६४ ॥
अवतीर्य जलं दिव्यं भावं शुद्धं समास्थितः ।
अभ्यस्य रौद्रमध्यायं ततो द्रक्ष्यामि शंकरम् ॥ २०.६५ ॥
जपतश्चापि युक्तस्य रुद्रभावार्पितस्य च ।
न मृत्युकाला बहवः करिष्यन्ति मम व्यथाम् ॥ २०.६६ ॥
सनत्कुमार उवाच
तमेवंवादिनं मत्वा ब्रुवाणं शुद्धया गिरा ।
व्यसर्जयददीनात्मा कृच्छ्रात्पुत्रं महातपाः ॥ २०.६७ ॥
अभिवन्द्य पितुः पादौ शिरसा स महायशाः ।
प्रदक्षिणं समावृत्य सम्प्रतस्थेऽतिनिश्चितः ॥ २०.६८ ॥
अभिवाद्य ऋषीन्सर्वान् स दिदृक्षुरुदारधीः ।
मुनिः स देवमगमत्प्रणतार्तिहरं हरम् ॥ २०.६९ ॥
इति स्कन्दपुराणे विंशतितमोऽध्यायः