स्कंद पुराण
स्कन्द पुराण ५
सनत्कुमार उवाच
तन्नैमिशं समासाद्य ऋषयो दीप्ततेजसः ।
दिव्यं सत्त्रं समासन्त महद्वर्षसहस्रिकम् ॥ ५.१ ॥
एकाग्रमनसः सर्वे निर्ममा ह्यनहंकृताः ।
ध्यायन्तो नित्यमीशेशं सदारतनयाग्नयः ॥ ५.२ ॥
तन्निष्ठास्तत्पराः सर्वे तद्युक्तास्तदपाश्रयाः ।
सर्वक्रियाः प्रकुर्वाणास्तमेव मनसा गताः ॥ ५.३ ॥
तेषां तं भावमालक्ष्य मातरिश्वा महातपाः ।
सर्वप्राणिचरः श्रीमान् सर्वभूतप्रवर्तकः ।
ददौ स रूपी भगवान् दर्शनं सत्त्रिणां शुभः ॥ ५.४ ॥
तं ते दृष्ट्वार्चयित्वा च मातरिश्वानमव्ययम् ।
आसीनमासने पुण्ये ऋषयः संशितव्रताः ।
पप्रच्छुरुद्भवं कृत्स्नं जगतः प्रलयं तथा ॥ ५.५ ॥
स्थितिं च कृत्स्नां वंशांश्च युगमन्वन्तराणि च ।
वंशानुचरितं कृत्स्नं दिव्यमानं तथैव च ॥ ५.६ ॥
अष्टानां देवयोनीनामुत्पत्तिं प्रलयं तथा ।
पितृसर्गं तथाशेषं ब्रह्मणो मानमेव च ॥ ५.७ ॥
चन्द्रादित्यगतिं सर्वां ताराग्रहगतिं तथा ।
स्थितिं सर्वेश्वराणां च द्वीपधर्ममशेषतः ।
वर्णाश्रमव्यवस्थानं यज्ञानां च प्रवर्तनम् ॥ ५.८ ॥
एतत्सर्वमशेषेण कथयामास स प्रभुः ।
दिव्यं वर्षसहस्रं च तेषां तदभियात्तथा ॥ ५.९ ॥
अथ दिव्येन रूपेण सामवाग्दिङ्निरीक्षणा ।
यजुर्घ्राणाथर्वशिराः शब्दजिह्वा शुभा सती ॥ ५.१० ॥
न्यायश्रोत्रा निरुक्तत्व गृक्पादपदगामिनी ।
कालबाहूर्वर्षकरा दिवसाङ्गुलिधारिणी ॥ ५.११ ॥
कलादिभिः पर्वभिश्च मासैः कररुहैस्तथा ।
कल्पसाधारणा दिव्या शिक्षाविद्योन्नतस्तनी ॥ ५.१२ ॥
छन्दोविचितिमध्या च मीमांसानाभिरेव च ।
पुराणविस्तीर्णकटिर्धर्मशास्त्रमनोरथा ॥ ५.१३ ॥
आश्रमोरूर्वर्णजानुर्यज्ञगुल्फा फलाङ्गुलिः ।
लोकवेदशरीरा च रोमभिश्छान्दसैः शुभैः ॥ ५.१४ ॥
श्रद्धाशुभाचारवस्त्रा योगधर्माभिभाषिणी ।
वेदीमध्याद्विनिःसृत्य प्रवृत्ता परमाम्भसा ॥ ५.१५ ॥
तस्यान्तेऽवभृथे प्लुत्य वायुना सह संगताः ।
तामपृच्छन्त का न्वेषा वायुं देवं महाधियम् ॥ ५.१६ ॥
उवाच स महातेजा ऋषीन्धर्मानुभावितान् ।
शुद्धाः स्थ तपसा सर्वे महान्धर्मश्च वः कृतः ॥ ५.१७ ॥
यस्मादियं नदी पुण्या ब्रह्मलोकादिहागता ।
इयं सरस्वती नाम ब्रह्मलोकविभूषणा ॥ ५.१८ ॥
प्रथमं मर्त्यलोकेऽस्मिन् युष्मत्सिद्ध्यर्थमागता ।
नास्याः पुण्यतमा काचित्त्रिषु लोकेषु विद्यते ॥ ५.१९ ॥
ऋषय ऊचुः
कथमेषा महापुण्या प्रवृत्ता ब्रह्मलोकगा ।
कारणं किं च तत्रासीदेतदिच्छाम वेदितुम् ॥ ५.२० ॥
वायुरुवाच
अत्र वो वर्तयिष्यामि इतिहासं पुरातनम् ।
ब्रह्मणश्चैव संवादं पुरा यज्ञस्य चैव ह ॥ ५.२१ ॥
यज्ञैरिष्ट्वा पुरा देवो ब्रह्मा दीप्तेन तेजसा ।
असृजत्सर्वभूतानि स्थावराणि चराणि च ॥ ५.२२ ॥
स दृष्ट्वा दीप्तिमान्देवो दीप्त्या परमया युतः ।
अवेक्षमाणः स्वांल्लोकांश्चतुर्भिर्मुखपङ्कजैः ॥ ५.२३ ॥
देवादीन्मनुष्यादींश्च दृष्ट्वा दृष्ट्वा महामनाः ।
अमन्यत न मेऽन्योऽस्ति समो लोके न चाधिकः ॥ ५.२४ ॥
योऽहमेताः प्रजाः सर्वाः सप्तलोकप्रतिष्ठिताः ।
देवमानुषतिर्यक्षु ग्रसामि विसृजामि च ॥ ५.२५ ॥
अहं स्रष्टा हि भूतानां नान्यः कश्चन विद्यते ।
नियन्ता लोककर्ता च न मयास्ति समः क्वचित् ॥ ५.२६ ॥
तस्यैवं मन्यमानस्य यज्ञ आगान्महामनाः ।
उवाच चैनं दीप्तात्मा मैवं मंस्था महामते ।
अयं हि तव संमोहो विनाशाय भविष्यति ॥ ५.२७ ॥
न युक्तमीदृशं तेऽद्य सत्त्वस्थस्यात्मयोनिनः ।
स्रष्टा त्वं चैव नान्योऽस्ति तथापि न यशस्करम् ॥ ५.२८ ॥
अहं कर्ता हि भूतानां भुवनस्य तथैव च ।
करोमि न च संमोहं यथा त्वं देव कत्थसे ॥ ५.२९ ॥
तमुवाच तदा ब्रह्मा न त्वं धारयिता विभो ।
अहमेव हि भूतानां धर्ता भर्ता तथैव च ।
मया सृष्टानि भूतानि त्वमेवात्र विमुह्यसे ॥ ५.३० ॥
अथागात्तत्र संविग्नो वेदः परमदीप्तिमान् ।
उवाच चैव तौ वेदो नैतदेवमिति प्रभुः ॥ ५.३१ ॥
अहं श्रेष्ठो महाभागौ न वदाम्यनृतं क्वचित् ।
शृणुध्वं मम यः कर्ता भूतानां युवयोश्च ह ॥ ५.३२ ॥
परमेशो महादेवो रुद्रः सर्वगतः प्रभुः ।
येनाहं तव दत्तश्च कृतस्त्वं च प्रजापतिः ॥ ५.३३ ॥
यज्ञोऽयं यत्प्रसूतिश्च अण्डं यत्रास्ति संस्थितम् ।
सर्वं तस्मात्प्रसूतं वै नान्यः कर्तास्ति नः क्वचित् ॥ ५.३४ ॥
तमेवंवादिनं देवो ब्रह्मा वेदमभाषत ।
अहं श्रुतीनां सर्वासां नेता स्रष्टा तथैव च ॥ ५.३५ ॥
मत्प्रसादाद्धि वेदस्त्वं यज्ञश्चायं न संशयः ।
मूढौ युवामधर्मो वा भवद्भ्यामन्यथा कृतः ।
प्रायश्चित्तं चरध्वं वः किल्बिषान्मोक्ष्यथस्ततः ॥ ५.३६ ॥
एवमुक्ते तदा तेन महाञ्छब्दो बभूव ह ।
आदित्यमण्डलाकारमदृश्यत च मण्डलम् ।
महच्छब्देन महता उपरिष्टाद्वियत्स्थितम् ॥ ५.३७ ॥
स चापि तस्माद्विभ्रष्टो भूतलं समुपाश्रितः ।
हिमवत्कुञ्जमासाद्य नानाविहगनादितम् ।
व्योमगश्च चिरं भूत्वा भूमिगः सम्बभूव ह ॥ ५.३८ ॥
ततो ब्रह्मा दिशः सर्वा निरीक्ष्य मुखपङ्कजैः ।
चतुर्भिर्न वियत्स्थं तमपश्यत्स पितामहः ॥ ५.३९ ॥
स मुखं पञ्चमं दीप्तमसृजन्मूर्ध्नि संस्थितम् ।
तेनापश्यद्वियत्स्थं तं सूर्यायुतसमप्रभम् ।
आदित्यमण्डलाकारं शब्दवद्घोरदर्शनम् ॥ ५.४० ॥
तं दृष्ट्वा पञ्चमं तस्य शिरो वै क्रोधजं महत् ।
संवर्तकाग्निसदृशं ग्रसिष्यत्तमवर्धत ॥ ५.४१ ॥
वर्धमानं तदा तत्तु वडवामुखसंनिभम् ।
दीप्तिमच्छब्दवच्चैव देवोऽसौ दीप्तमण्डलः ॥ ५.४२ ॥
हस्ताङ्गुष्ठनखेनाशु वामेनावज्ञयैव हि ।
चकर्त तन्महद्घोरं ब्रह्मणः पञ्चमं शिरः ॥ ५.४३ ॥
दीप्तिकृत्तशिराः सोऽथ दुःखेनोस्रेण चार्दितः ।
पपात मूढचेता वै योगधर्मविवर्जितः ॥ ५.४४ ॥
ततः सुप्तोत्थित इव संज्ञां लब्ध्वा महातपाः ।
मण्डलस्थं महादेवमस्तौषीद्दीनया गिरा ॥ ५.४५ ॥
ब्रह्मोवाच
नमः सहस्रनेत्राय शतनेत्राय वै नमः ।
नमो विवृतवक्त्राय शतवक्त्राय वै नमः ॥ ५.४६ ॥
नमः सहस्रवक्त्राय सर्ववक्त्राय वै नमः ।
नमः सहस्रपादाय सर्वपादाय वै नमः ॥ ५.४७ ॥
सहस्रपाणये चैव सर्वतःपाणये नमः ।
नमः सर्वस्य स्रष्ट्रे च द्रष्ट्रे सर्वस्य ते नमः ॥ ५.४८ ॥
आदित्यवर्णाय नमः शिरसश्छेदनाय च ।
सृष्टिप्रलयकर्त्रे च स्थितिकर्त्रे तथा नमः ॥ ५.४९ ॥
नमः सहस्रलिङ्गाय सहस्रचरणाय च ।
संहारलिङ्गिने चैव जललिङ्गाय वै नमः ॥ ५.५० ॥
अन्तश्चराय सर्वाय प्रकृतेः प्रेरणाय च ।
व्यापिने सर्वसत्त्वानां पुरुषप्रेरकाय च ॥ ५.५१ ॥
इन्द्रियार्थविशेषाय तथा नियमकारिणे ।
भूतभव्याय शर्वाय नित्यं सत्त्ववदाय च ॥ ५.५२ ॥
त्वमेव स्रष्टा लोकानां मन्ता दाता तथा विभो ।
शरणागताय दान्ताय प्रसादं कर्तुमर्हसि ॥ ५.५३ ॥
तस्यैवं स्तुवतः सम्यग्भावेन परमेण ह ।
स तस्मै देवदेवेशो दिव्यं चक्षुरदात्तदा ॥ ५.५४ ॥
चक्षुषा तेन स तदा ब्रह्मा लोकपितामहः ।
विमाने सूर्यसंकाशे तेजोराशिमपश्यत ॥ ५.५५ ॥
तस्य मध्यात्ततो वाचं महतीं समशृण्वत ।
गम्भीरां मधुरां युक्तामथ सम्पन्नलक्षणाम् ।
विशदां पुत्र पुत्रेति पूर्वं देवेन चोदिताम् ॥ ५.५६ ॥
संस्वेदात्पुत्र उत्पन्नो यत्तुभ्यं नीललोहितः ।
यच्च पूर्वं मया प्रोक्तस्त्वं तदा सुतमार्गणे ॥ ५.५७ ॥
मदीयो गणपो यस्ते मन्मूर्तिश्च भविष्यति ।
स प्राप्य परमं ज्ञानं मूढ त्वा विनयिष्यति ॥ ५.५८ ॥
तस्येयं फलनिष्पत्तिः शिरसश्छेदनं तव ।
मयैव कारिता तेन निर्वृतश्चाधुना भव ॥ ५.५९ ॥
तस्य चैवोत्पथस्थस्य यज्ञस्य तु महामते ।
शिरश्छेत्स्यत्यसावेव कस्मिंश्चित्कारणान्तरे ।
स्तवेनानेन तुष्टोऽस्मि किं ददानि च तेऽनघ ॥ ५.६० ॥
वायुरुवाच
ततः स भगवान्हृष्टः प्रणम्य शुभया गिरा ।
उवाच प्राञ्जलिर्भूत्वा लक्ष्यालक्ष्यं तमीश्वरम् ॥ ५.६१ ॥
भगवन्नैव मे दुःखं दर्शनात्ते प्रबाधते ।
इच्छामि शिरसो ह्यस्य धारणं सर्वदा त्वया ।
ननु स्मरेयमेतच्च शिरसश्छेदनं विभो ॥ ५.६२ ॥
भूयश्चाधर्मकार्येभ्यस्त्वयैवेच्छे निवारणम् ।
तथा च कृत्यमुद्दिश्य पश्येयं त्वा यथासुखम् ॥ ५.६३ ॥
विज्ञप्तिं ब्रह्मणः श्रुत्वा प्रोवाच भुवनेश्वरः ।
स एव सुतसंज्ञस्ते मन्मूर्तिर्नीललोहितः ।
शिरश्छेत्स्यति यज्ञस्य बिभर्त्स्यति शिरश्च ते ॥ ५.६४ ॥
इत्युक्त्वा देवदेवेशस्तत्रैवान्तरधीयत ।
गते तस्मिन्महादेवे ब्रह्मा लोकपितामहः ।
सयज्ञः सहवेदश्च स्वं लोकं प्रत्यपद्यत ॥ ५.६५ ॥
वायुरुवाच
य इमं शृणुयान्मर्त्यो गुह्यं वेदार्थसंमितम् ।
स देहभेदमासाद्य सायुज्यं ब्रह्मणो व्रजेत् ॥ ५.६६ ॥
यश्चेमं पठते नित्यं ब्राह्मणानां समीपतः ।
स सर्वपापनिर्मुक्तो रुद्रलोके महीयते ॥ ५.६७ ॥
नापुत्रशिष्ययोगिभ्य इदमाख्यानमैश्वरम् ।
आख्येयं नापि चाज्ञाय न शठाय न मानिने ॥ ५.६८ ॥
इदं महद्दिव्यमधर्मशासनं पठेत्सदा ब्राह्मणवैद्यसंसदि ।
कृतावकाशो भवतीह मानवः शरीरभेदे प्रविशेत्पितामहम् ॥ ५.६९ ॥
इति स्कन्दपुराणे पञ्चमोऽध्यायः